[0661]

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS TERTULLIANI

DE IDOLOLATRIA LIBER.

ARGUMENTUM. [0661D] Post tractatum de Spectaculis alterum conscripsit Septimius de idololatria, in quo varios (si ita loqui fas est) conscientiae casus proponit, discutit, resolvit. Non deerant siquidem, qui tanta laborarent ignorantia, ut arbitrarentur idololatriae crimine non pollui, nisi illos, qui idolis vel thura adolerent, vel hostias offerrent, vel eorum mysteriis aut profano sacerdotio [0662D] initiarentur (cap. 2). Inde idololatriam definit: «Omnis circa idolum famulatus et servitus, et nihil interest, dicit, an plastes effingat, aut caelator exsculpat, an phrygio detexat, nec de materia refert, an gypso, an coloribus, an lapide, an aere, an argento, an filo formetur idolum (cap. 3).» Addidit Deum, tam fieri idolum, quam coli, prohibere (cap. 4). Hinc dicit, non licere [0663A] Christianis idola fabrefacere, aut vendere adoraturis, ac quidem cum aliud non habent, unde vivant (cap. 5). Prohibet etiam aedificationem templi, arae, aediculae, domus in honorem idolorum (cap. 8). Quin etiam negotiationes mercium earum, quae ad idololatriam pertinent (cap. 11): a festis quoque diebus etiam entraordinariis abstinendum (cap. 13): neque servis licere ministros esse idololatriae (cap. 18): neque licitam militiam, in qua militandum sit sub signo diaboli (cap. 19); dejerationem omnem me Hercule, medius Fidius, nec non abjurationem Jupiter tibi sit iratus, et sabsecutam, responsionem, imo tibi, damnat et execratur. Caeterum in perlegendo hoc tractatu discretione opus est: quae enim velut generalia principia Tertullianus hic ponit, fere omnia vera sunt; non autem omnia vera sunt, [0663B] quae exinde deducit. LUMP.

CAPUT I. Principale crimen generis humani, summus seculi reatus, tota caussa judicii, idololatria. Nam etsi suam speciem tenet unumquodque delictum, etsi suo quoque nomine judicio destinatur, in idololatriae tamen crimine expungitur. Omitte titulos, operas recognosce: idololatres, idem homicida est. Quaeris quem occiderit? si quid ad elogii ambitionem facit, non extraneum, nec inimicum, sed se ipsum. Quibus insidiis? erroris sui. Quo telo? offensa Dei. Quot plagis? quotquot idololatriis. Qui negat idololatren perisse, is negabit idololatren homicidium fecisse. Proinde adulterium [0663C] et stuprum in eodem recognoscas: nam qui falsis deis servit, sine dubio adulter est veritatis, quia omne falsum adulterium est. Sic et in stupro mergitur. Quis enim immundis spiritibus operatus, non conspurcatus et constupratus incedit (Ezech., XXIII)? Atque adeo Scripturae sanctae stupri vocabulo utuntur in idololatriae exprobratione. Fraudis conditio ea est opinor, si quis alienum rapiat, aut alii debitum deneget, et utique erga hominem admissa fraus maximi criminis nomen est. Atenim idololatria fraudem Deo facit, honores illi suos denegans, et conferens aliis, ut fraudi etiam contumeliam conjungat. Quod si tam fraus quam stuprum atque adulterium mortem afferunt, jam in his aeque idololatria de homicidii reatu non liberatur. Post talia crimina, tam exitiosa, [0663D] tam devoratoria salutis, caetera quoque aliquem ad modum et seorsum proinde disposita, in idololatria conditionem suam repraesentant. In illa et concupiscentiae saeculi. Quae enim idololatriae solemnitas sine ambitione cultus et ornatus? In illa lasciviae et ebrietates, cum plurimum victus et ventris et libidinis caussa frequentantur. In illa injustitia. Quid enim injustius ea, quae justitiae Patrem nescit? In illa etiam vanitas, quum tota ejus ratio vana sit; in illa mendacium, [0664A] quum tota substantia ejus mendax sit. Ita fit, ut omnia in idololatria, et in omnibus idololatria deprehendatur. Sed et alias quum universa delicta adversus Dominum sapiant, nihil autem quod adversus Dominum sapiat, non daemoniis et immundis spiritibus deputetur, quibus idola mancipantur: sine dubio idololatriam admittit, quicunque delinquit: id enim facit quod ad idolorum mancipes pertinet.

CAPUT II. Sed universa nomina criminum discedant in operum suorum proprietates; remaneat idololatria in eo quod ipsa est: sufficit sibi tam inimicum Deo nomen, tam locuples substantia criminis, quae tot ramos porrigit, tam venas defundit, ut de hoc cum maxime materia suscepta sit, quot modis nobis [0664B] praecavenda sit idololatriae latitudo. Quoniam multifariam servos Dei nec tantum ignorata, sed etiam dissimulata subvertit. Plerique idololatriam simpliciter existimant his solis modis interpretandam: si quis aut incendat, aut immolet, aut polluceat, aut sacris aliquibus aut sacerdotiis obligetur: quemadmodum si quis existimet adulterium in osculis, et in amplexibus, et in ipsa carnis congressione censendum: aut homicidium in sola sanguinis profusione, et in animae ereptione reputandum (Matth., V, 22). At enim Dominus quam extensius ista disponat certi sumus, cum adulterium etiam in concupiscentia designat, si oculum quis impegerit libidinose, et animam commoverit impudice (ibidem): cum homicidium etiam in verbo maledicti vel convicii judicat, et in omni [0664C] impetu irae, et in negligentia caritatis in fratrem. Sicut (Joan., III, 15) Joannes docet homicidam esse qui oderit fratrem. Alioquin in modico consisteret, et diaboli ingenium de malitia, et Dei Domini de disciplina, qua nos adversus diaboli altitudines munit (Matth., V, cf. Apoc., V. 24), si in his tantum delictis judicaremur, quae etiam nationes decreverunt vindicanda. Quomodo abundabit justitia nostra super scribas et pharisaeos, ut Dominus praescripsit, nisi abundantiam adversariae ejus, id est injustitiae perspexerimus? Quod si caput injustitiae idololatria est, prius est uti adversus abundantiam idololatriae praemuniamur, dum illam non solum in manifestis recognoscimus.

CAPUT III. [0664D] Idolum aliquandiu retro non erat. Priusquam hujus monstri artifices ebullissent, sola templa et vacuae aedes erant, sicut in hodiernum quibusdam locis vetustatis vestigia per manent. Tamen idololatria agebatur, non in isto nomine, sed in isto opere. Nam et hodie extra templum et sine idolo agi potest. At ubi artifices statuarum et imaginum, et omnis generis simulacrorum diabolus saeculo intulit, [0665A] rude illud negotium humanae calamitatis, et nomen de idolis consecutum est, et profectum. Exinde jam caput facta est idololatriae ars omnis quae idolum quomodo edit. Neque enim interest, an plastes effingat, an caelator exsculpat, an phrygio detexat: quia nec de materia refert, an gypso, an coloribus, an lapide, an aere, an argento, an filo formetur idolum. Quando enim et sine idolo idololatria fiat, utique cum adest idolum nihil interest quale sit, qua de materia, qua de effigie, ne qui putet id solum idolum habendum, quod humana effigie sit consecratum. Ad hoc necessaria est vocabuli interpretatio: ειδος graece formam sonat; ab eo per diminutionem ειδωλον deductum, aeque apud nos formulam fecit. Igitur omnis forma vel formula idolum se dici exposcit. Inde [0665B] idololatria omnis circa omne idolum famulatus et servitus. Inde et omnis idoli artifex, ejusdem et unius est criminis: nisi parum idololatriam populus admisit, quia simulacrum vituli, et non hominis sibi consecravit.

CAPUT IV. Idolum tam fieri, quam coli, Deus prohibet. Quanto praecedit ut fiat quod coli possit, tanto prius est, ne fiat, si coli non licet. Propter hanc caussam, ad eradicandam scilicet materiam idololatriae, lex divina proclamat (Exod., XXXII; Levit., XXVI, 1; Deut., V, 8): Ne feceris idolum . Et conjungens (Exod., XX, 8), neque similitudinem eorum quae in coelo sunt, et quae in terra, et quae in mari. Toto mundo ejusmodi artibus interdixit servis Dei. Antecesserat praedicens Enoch omnia elementa, omnem mundi sensum quae [0665C] coelo, quae mari, quae terra continentur, in i dololatriam [0666A] versuros daemonas et spiritus desertorum angelorum, ut pro Deo adversus Dominum consecrarentur. Omnia igitur colit humanus error, praeter ipsum omnium conditorem. Eorum imagines idola, imaginum consecratio idololatria. Quicquid idololatria committit, in artificem quemcunque et cujuscunque idoli deputetur necesse est. Denique idem Enoch simul et cultores idoli et fabricatores in comminatione praedamnat. Et rursus: Juro vobis peccatores, quod in diem sanguinis perditionis poenitentia parata est. Qui servitis lapidibus, et qui imagines facitis aureas et argenteas, et ligneas, et lapideas, et fictiles, et servitis phantasmatibus, et daemoniis, et spiritibus infamibus, et omnibus erroribus non secundum scientiam, nullum ab iis invenietis auxilium. [0666B] Esaias vero (Is., XLIV, 8), Testes, ait, non vos estis, si est Deus absque me. Et non erant tunc qui fingunt et exsculpunt, omnes vani, qui faciunt libita sibi, quae illis non proderunt. Et deinceps tota illa pronuntiatio, qua in artifices, qua in cultores detestatur, cujus clausula est (Is. XLIV, 20), Cognoscite quod cinis sit cor illorum, et errant et nemo animam suam liberare possit. Ubi aeque David, Et tales fiant , inquit, qui faciunt ea (Ps. CXIII, 8). Et quid ego modicae memoriae homo? ultra quid suggeram? quid recolam de Scripturis? quasi aut non sufficiat vox Spiritus Sancti, aut ultra deliberandum sit, an maledixerit atque damnaverit Dominus ipsos prius artifices eorum, quorum cultores maledicit et damnat?

CAPUT V. [0666C] Plane impensius respondebimus ad excusationes [0667A] hujusmodi artificum, quos nunquam in domum Dei admitti oportet, si quis eam disciplinam norit. Jam illa objici solita vox: Non habeo aliud quo vivam. Districtius repercuti potest: vivere ergo habes. Quid tibi cum Deo est, si tuis legibus? Tum quod et de Scripturis audent argumentari, dixisse apostolum, ut quisque fuerit inventus, ita et perseveret (I Cor. VII, 20). Possumus igitur omnes in peccatis perseverare ex ista interpretatione. Nec enim quisquam nostrum non peccator inventus est (I Cor., IV), cum Christus non alia ex caussa descenderit, quam peccatorum liberandorum. Item eumdem praecepisse (I Thess., IV, 11) dicunt secundum suum exemplum, ut manibus unusquisque operetur ad victum. Si hoc praeceptum ab omnibus manibus defendatur, [0667B] credo et fures balnearios manibus suis vivere, et ipsos latrones manibus agere quo vivant. Item falsarios utique non pedibus, sed manibus operari malas litteras. Histriones vero non manibus solis, sed totis membris victum elaborare. Pateat igitur Ecclesia omnibus, qui manibus et suo opere tolerantur, si nulla exceptio est artium, quas Dei disciplina non recipit. Sed ait quidam adversus similitudinis interdictae propositionem (Num. XXI): Cur ergo Moses in eremo simulacrum serpentis ex aere fecit? Seorsum figurae, quae dispositioni alicui arcanae praestruebantur, non ad derogationem legis, sed ad exemplarium caussae suae. Alioquin si haec ut adversarii legis interpretemur, numquid et nos, quod et Marcionitae, inconstantiam adscribimus Omnipotenti? quem [0667C] illi hoc modo destruunt ut mutabilem, dum alibi vetat, alibi mandat? Si quis autem dissimulat illam effigiem aerei serpentis, suspensi in modum, figuram designasse dominicae crucis, a serpentibus, id est [0668A] ab angelis diaboli liberaturae nos, dum per semetipsum diabolum, id est, serpentem interfectum suspendit, sive quae alia figurae istius expositio dignioribus revelata est, dummodo (I Cor., X) apostolus affirmet omnia tunc figurate populo accidisse: bene quod idem Deus qui lege vetuit similitudinem fieri, extraordinario praecepto serpentis similitudinem indixit. Si eumdem Deum observas, habes legem ejus (Exod., XX, 4), Ne feceris similitudinem. Si et praeceptum factae postea similitudinis respicis, et tu imitare Moysen, ne facias adversus legem simulacrum aliquod, nisi et tibi Deus jusserit.

CAPUT VI. Si nulla lex Dei prohibuisset idola fieri a nobis, si nulla vox Spiritus sancti fabricatoribus idolorum [0668B] non minus quam cultoribus comminaretur: de ipso sacramento nostro interpretaremur nobis adversas esse fidei ejusmodi artes. Quomodo enim renuntiavimus diabolo et angelis ejus, si eos facimus? Quod repudium diximus iis, non dico cum quibus, sed de quibus vivimus? Quam discordiam suscepimus in eos, quibus exhibitionis nostrae gratia obligati sumus? Potes lingua negasse, quod manu confiteris? verbo destruere, quod facto struis? unum Deum praedicare, qui tantos efficis? verum Deum praedicare, qui falsos facis? Facio (ait quidam), sed non colo. Quasi ob aliquam caussam colere non audeat, nisi ob quam et facere non debeat, scilicet ob Dei offensam utrobique. Imo tu colis, qui facis ut coli possint. Colis autem, non spiritu vilissimi nidoris [0668C] alicujus, sed tuo proprio: nec anima pecudis impensa, sed anima tua. Illis ingenium tuum immolas, illis sudorem tuum libas, illis prudentiam tuam accendis. Plus es illis quam sacerdos, cum per te habeant sacerdotem. [0669A] Diligentia tua numen illorum est. Negas te, quod facis, colere? Sed illi non negant, quibus hanc saginatiorem et auratiorem et majorem hostiam caedis, salutem tuam.

CAPUT VII. Tota die ad hanc partem zelus fidei perorabit, ingemens christianum ab idolis in Ecclesiam venire, de adversarii officina in domum Dei venire, attollere ad Deum patrem manus matres idolorum, his manibus adorare quae foris adversus Deum adorantur, eas manus admovere corpori Domini, quae daemoniis corpora conferunt. Nec hoc sufficit. Parum sit, si ab aliis manibus accipiant quod contaminant; sed etiam ipsi tradunt aliis quod contaminaverunt. Alleguntur in ordinem [0669B] ecclesiasticum artifices idolorum. Pro scelus! Semel Judaei Christo manus intulerunt, isti quotidie corpus ejus lacessunt. O manus praecidendae! Viderint jam an per similitudinem dictum sit, Site manus tua scandalizat, amputa eam (Matth., VIII, 8). Quae magis amputandae, quam in quibus Domini corpus scandalizatur?

CAPUT VIII. Sunt et aliae complurium artium species, quae etsi non contingunt idolorum fabricationem, tamen ea sine quibus idola nil possunt, eodem crimine [0670A] expediunt. Nec enim differt, an extruas vel exornes, si templum, si aram, si aediculam ejus instruxeris, si bracteam expresseris, aut insignia, aut etiam domum fabricaveris. Major est ejusmodi opera, quae non effigiem confert, sed auctoritatem. Si ita necessitas exhibitionis extenditur, habent et alias species, quae sine exorbitatione disciplinae, id est, sine idoli confectura opem victus praestent. Scit albarius tector et tecta sarcire, et tectoria inducere, et cisternam liare, et cymatia distendere, et multa alia ornamenta praeter simulacra parietibus incrustare. Scit et pictor, et marmorarius, et aerarius, et quicumque caelator, latitudines suas utique multo faciliores. Nam qui signum describit, quanto facilius abacum linit? Qui de tilia Martem exsculpit, [0670B] quanto citius armarium compingit? Nulla ars non alterius artis, aut mater, aut propinqua est. Nihil alterius vacat. Tot sunt artium venae, quot hominum concupiscentiae. Sed de mercedibus et manuspretiis interest. Proinde interest et de labore. Minor merces frequentiore actu repensatur. Quot parietes signa desiderant? Quot templa et aedes idolis aedificantur? Domus vero, et praetoria et balnea et insulae quantae? Soccus et baxa quotidie deaurantur, Mercurius et Serapis non quotidie. Sufficiat ad quaestum artificiorum, [0671A] frequentior est omni superstitione luxuria et ambitio. Lances et scyphos facilius ambitio, quam superstitio desiderabit. Coronas quoque magis luxuria, quam solemnitas erogat. Cum igitur ad haec artificiorum genera cohortemur, quae idolum quidem, et quae idolo competunt, non attingant, sint autem et hominibus communia saepe quae et idolis, hoc quoque cavere debemus, ne quid, scientibus nobis, ab aliquibus de manibus nostris in rem idolorum postuletur. Quod si concesserimus, et non remediis jam usitatis egerimus, non puto nos a contagio idololatriae vacare, quorum manus non ignorantium in officio vel in honore et usu daemoniorum deprehenduntur.

CAPUT IX. [0671B] Animadvertimus inter artes etiam professiones quasdam obnoxias idololatriae. De astrologis ne loquendum quidem est. Sed quoniam quidam istis diebus provocavit defendens sibi perseverantiam professionis istius, paucis utar. Non allego quod idola honoret, quorum nomina coelo inscripsit, quibus omnem Dei potestatem addixit: quod propterea homines non putant Deum requirendum, praesumentes stellarum nos immutabili arbitrio agi. Unum propono, angelos esse illos desertores Dei (Gen., VI), amatores foeminarum, proditores etiam hujus curiositatis, propterea quoque damnatos a Deo. O divina sententia usque ad terram pertinax, cui etiam ignorantes testimonium reddunt. Expelluntur mathematici sicut angeli eorum. Urbs et Italia interdicitur mathematicis, [0671C] sicut coelum angelis eorum. Eadem poena est exilii discipulis [0672A] et magistris. Sed magi et astrologi ab oriente venerunt (Matth., II). Scimus magiae et astrologiae inter se societatem. Primi igitur stellarum interpretes natum Christum annuntiaverunt, primi muneraverunt. Hoc nomine Christum (opinor) sibi obligaverunt. Quid tum? Ideo nunc et mathematicis patrocinabitur illorum magorum religio? De Christo scilicet est mathesis hodie, stellas Christi, non Saturni et Martis et cujusque, ex eodem ordine mortuorum observat et praedicat. At enim scientia illa usque ad Evangelium fuit concessa, ut Christo edito nemo exinde nativitatem alicujus de coelo interpretetur. Nam et thus illud et myrrham et aurum ideo infanti tunc Domino obtulerunt, quasi clausulam [0672B] sacrificationis et gloriae saecularis, quam Christus erat adempturus. Quod igitur iisdem magis somnium sine dubio ex Dei voluntate suggessit, ut irent in sua, sed alia, non qua venerant, via, id est, ne pristina secta sua incederent: nonne illos Herodes persequeretur, qui nec persecutus est, etiam ignorans alia via digressos, quoniam et qua venerant ignorabat. Adeo viam rectam et disciplinam intelligere debemus. Itaque magis praeceptum, ut exinde aliter incederent. Sic et alia illa species magiae quae miraculis operatur, etiam adversus (Exod., VII) Moysen aemulata, patientiam Dei traxit ad Evangelium usque (Act., VIII, 18). Nam exinde et Simon Magus jam fidelis, quoniam aliquid adhuc de circulatoria secta cogitaret, ut scilicet inter miracula professionis suae [0672C] etiam Spiritum Sanctum per manuum impositionem [0673A] enundinaret, maledictus ab (Act., VIII, 20) apostolis de fide ejectus est: et alter magus qui cum Sergio Paulo, quoniam iisdem adversabatur apostolis, luminum amissione mulctatus est (Act., XIII, 6 seqq.). Hoc et astrologi retulissent credo, si quis in apostolos incidisset. Attamen cum magia punitur, cujus est species astrologia, utique et species in genere damnatur. Post Evangelium nusquam invenias aut sophistas, aut chaldaeos, aut incantatores, aut conjectores, aut magos, nisi plane punitos. Ubi sapiens, ubi litterator, ubi conquisitor hujus oevi? Nonne infatuavit Deus sapientiam hujus saeculi (I Cor. I, 20)? Nihil scis, mathematice, si nesciebas te futurum christianum. Sin sciebas, hoc quoque scire debueras, nihil tibi futurum cum ista professione. Ipsa te de periculo suo instrueret, quae aliorum climacterica praecanit [0673B] , Non est tibi pars neque sorsin ista ratione (Act., VIII, 21). Non potest regna coelorum sperare, cujus digitus aut radius abutitur coelo.

CAPUT X. Quaerendum autem est etiam de ludi magistris [0674A] et de caeteris professoribus litterarum, imo non dubitandum affines illos esse multimodae idololatriae. Primum, quibus necesse est deos nationum praedicare, nomina, genealogias, fabulas, ornamenta honorifica quaeque eorum enuntiare, tum solemnia festaque eorumdem observare, ut quibus vectigalia sua suppetant. Quis ludimagister, sine tabula septem idolorum, quinquatria tamen frequentabit? Ipsam primam novi discipuli stipem Minervae et honori et nomini consecrat, ut etsi non profanatus alicui idolo, verbotenus de idolothyto esse dicatur. Quid minus est inquinamenti eo quod praestat quaestus et nominibus et honoribus idolo nuncupatus? tam Minervalia Minervae, quam Saturnalia Saturni, quae etiam serviculis sub tempore Saturnalium celebrari necesse est. [0674B] Etiam strenae captandae, et septimuntium, et brumae, et carae cognationis honoraria exigenda omnia, Florae scholae coronandae. Flaminicae et aediles sacrificant, creatis schola honoratur feriis. Idem fit idoli natali omnis diaboli pompa frequentatur. [0675A] Quis haec competere christiano existimabit, nisi qui putabit convenire etiam non magistro? Scimus dici posse: «si docere litteras Dei servis non licet, etiam nec discere licebit. Et quomodo quis institueretur ad prudentiam interim humanam, vel ad quemcumque sensum vel actum, cum instrumentum sit ad omnem vitam litteratura? Quomodo repudiamus saecularia studia, sine quibus divina non possunt?» Videamus igitur necessitatem litteratoriae eruditionis; respiciamus ex parte eam admitti non posse, ex parte vitari. Fideles magis discere, quam docere litteras capit. Diversa est enim ratio discendi et docendi. Si fidelis litteras doceat insertas idolorum praedicatione, sine dubio, dum docet, commendat: dum tradit, affirmat: dum commemorat, testimonium dicit (Exod. XXIII, 13); deos ipsos hoc nomine obsignat, cum [0675B] lex prohibeat (ut diximus) deos pronuntiari (Exod. XX), et nomen hoc in vano collocari. Hinc prima diabolo fides aedificatur ab initiis eruditionis. Quaere an idololatriam committat qui de idolis catechizat? At cum fidelis haec discit; si jam sapit qui sit, neque recipit, neque admittit, multo magis si nondum sapit. Aut ubi coeperit sapere, prius sapiat oportet, quod prius didicit, id est, de Deo et fide: proinde illa respuet, nec recipiet. Et erit tam tutus, quam qui sciens venenum ab ignaro accipit, nec bibit. Huic necessitas ad excusationem deputatur, quia aliter discere non potest. Tanto autem facilius est litteras non docere, quam non discere, quanto et reliqua scholarum de publicis propriis solemnitatibus inquinamenta facilius discipulis fidelis non adibit, quam magister non frequentabit.

CAPUT XI. [0675C] De negotiationibus, si caetera delictorum recogitemus, in primis cupiditatem radicem omnium [0676A] malorum, qua quidam irretiti, circa fidem naufragium sunt passi; quamvis et idololatria ab eodem apostolo dicta sit cupiditas. Tum mendacium, cupiditatis ministrum. Taceo de perjurio, quando ne jurare quidem liceat. Negotiatio servo Dei apta est? Caeterum, si cupiditas abscedat, quae est caussa acquirendi, cessante caussa acquirendi, non erit necessitas negotiandi. Sit nunc aliqua justitia quaestus, secura de cupiditatis et mendacii observatione, in crimen offendere idololatriae eam opinor, quae ad ipsa m idolorum animam et spiritum pertinet, quae omne daemonium saginat. Sane annon illa principalis idololatria? viderint si aedem merces, thura dico et caetera peregrinitatis ad sacrificium idolorum, etiam hominibus ad pigmenta medicinalia, nobis quoque insuper ad solatia sepulturae usui sunt. Certe cum [0676B] pompae, cum sacerdotia, cum sacrificia idolorum de periculis, de damnis, de incommodis, de cogitationibus, de discursibus negotiationibusve instruuntur, quid aliud quam procurator idolorum demonstraris? Nemo contendat posse hoc modo omnibus negotiationibus controversiam fieri. Graviora delicta quaeque pro magnitudine periculi diligentiam extendunt observationis, ut non ab his tantum abscedamus, sed et ab iis per qu ae fiunt. Licet enim ab aliis fiat, non interest, si per me. In nullo necessarius esse debeo alii, cum facit quod mihi non licet. Ex hoc quod vetor facere, intelligere debeo curandum mihi esse, ne fiat per me. Denique in alia caussa non levioris reatus praejudicium istud observo. Nam quod mihi de stupro interdictum sit, aliis ad eam rem nihil aut operae aut [0676C] conscientiae exhibeo. Nam quod ipsam carnem meam a lupanaribus segregavi, agnosco me, neque lenocinium, neque id genus lucrum alterius caussa exercere [0677A] posse. Sic et homicidii interdictio ostendit mihi lanistam quoque ab Ecclesia arceri: nec per se non faciet, quod faciendum aliis subministrat. Ecce magis proximum praejudicium. Si publicarum victimarum redemptor ad fidem accedat, permittes ei in eo negotio permanere? Aut si jam fidelis id agere susceperit, retinendum in Ecclesia putabis? Non opinor, nisi si quis et de thurario dissimulabit, scilicet ad alios pervenit procuratio sanguinis, ad alios odorum. Si antequam idola in saeculo essent, his mercibus adhuc informis idololatria transigebatur, sic et nunc fere sine idolo opus idololatriae incendiis odorum perpetratur, ecquid majoris operae et erga daemonia thurarius? nam facilius sine idolo idololatria, quam sine thurarii merce. Ipsius fidei conscientiam perrogemus. Quo ore [0677B] christianus thurarius, si per templa transibit, fumantes aras despuet, et exsufflabit, quibus ipse prospexit? Qua constantia exorcizabit alumnos suos, quibus domum suam cellariam praestat? Ille quidem si excluserit daemonium, non sibi placeat de fide. Neque enim inimicum exclusit. Facile debuit de eo impetrare, quem quotidie pascit. Nulla igitur ars, nulla professio, nulla negotiatio, quae quid aut instruendis aut formandis idolis administrat, carere poterit titulo idololatriae: nisi si aliud omnino interpretemur idololatriam, quam famulatum idolorum colendorum.

CAPUT XII. Male nobis de necessitatibus humanae exhibitionis supplaudimus, si post fidem obsignatam dicimus: [0678A] non habeo quo vivam. Jam hic enim plenius illi abruptae propositioni respondebo: Sero dicitur. Ante enim fuit deliberandum, ex similitudine providentisssimi aedificis illius qui prius sumptus operis cum viribus suis supputat, ne, ubi coeperit, defectus postea erubescat. Sed et nunc habes dicta Domini, et exempla adimentia tibi omnem caussationem. Quid enim dicis? «Egebo». Sed felices egenos Dominus appellat. «Victum non habebo.» Sed nolite, inquit, cogitare de victu. Et vestitus habemus exemplum lilia. «Substantia mihi opus erat:» Atquin omnia vendenda sunt, et egentibus dividenda. «Sed filiis et posteritati providendum.» Nemo aratro manum imponens et retro spectans aptus est operi. «Sed conditionalis eram.» Nemo duobus dominis [0678B] servire potest. Si vis Domini discipulus esse, crucem tuam tollas, et Dominum sequaris necesse est, id est, angustias et cruciatus tuos, vel corpus solum, qnod in modum crucis est. Parentes, conjuges, liberi propter Deum relinquendi erunt. De artibus et negotiationibus, et de professionibus etiam liberorum et parentum caussa dubitas? Jam tunc demonstratum est nobis et pignora, et artificia, et negotia propter Dominum derelinquenda, cum Jacobus et Joannes vocati a Domino et patrem navemque derelinquunt; cum Matthaeus de teloneo suscitatur; cum etiam sepelire patrem tardum fuit fidei. Nemo eorum quos Dominus allegit, non habeo, dixit, quo vivam. Fides famem non timet. Scit etiam famem non [0679A] minus sibi contemnendam propter Deum, quam omne mortis genus. Didicit non respicere vitam, quanto magis victum? Quotusquisque haec adimplevit? Sed quae penes homines difficilia, penes Deum facilia.

CAPUT XIII. Sic tamen nobis de mansuetudine et clementia Dei blandiamur, ut non usque ad idololatriae affinitates necessitatibus largiamur: sed omnem adflatum ejus vice pestis etiam de longinquo devitemus, non his tantum quae praemisimus, sed in universa serie humanae superstitionis, sive deis suis, sive defunctis, sive regibus mancipatae, ut ad eosdem spiritus immundos pertinentis, modo per sacrificia et sacerdotia, modo per spectacula, et hoc genus, modo [0679B] per festos dies. Sed de sacrificiis et de sacerdotiis quid loquar? De spectaculis autem et voluptatibus ejusmodi suum jam volumen implevimus. Hoc loco retractari oportet de festis diebus, et aliis extraordinariis solemnitatibus, quas interdum lasciviae, interdum timiditati nostrae subscribimus, adversus fidei disciplinam communicantes nationibus in idolicis [0680A] rebus. De hoc quidem primo consistam, an cum ipsis quoque nationibus communicare in hujusmodi servus Dei debeat, sive habitu, sive victu, vel quo alio genere laetitiae earum. Gaudere cum gaudentibus, et lugere cum lugentibus, de fratribus dictum est ab apostolo ad unanimitatem cohortante (Rom., XII, 15). Caeterum ad haec nihil communionis est lumini et tenebris vitae et morti: aut scindimus quod est scriptum (II Cor. VI, 14; Joan., XVI, 20): Saeculum gaudebit, vos vero lugebitis. Si cum saeculo gaudemus, verendum est, ne cum saeculo et lugeamus. Saeculo autem gaudente lugeamus, et saeculo postea lugente gaudebimus (Luc, XVI, 19). Sic et Lazarus apud inferos in sinu Abrahae refrigerium consecutus; contra dives in tormento ignis constitutus, alternas malorum [0680B] et bonorum vices aemula retributione compensant. Sunt quidam dies munerum, quae apud alios honoris titulum, apud alios mercedis debitum expungunt. Nunc ergo, inquis, recipiam meum, vel rependam alienum. Si hunc morem sibi homines de superstitione consecraverunt, tu extraneus ab omni eorum vanitate, quid participas idolothyta [0681A] solemnia, quasi tibi quoque praescriptum sit de die, quo minus id quod homini debes, vel tibi ab homine debetur, citra diei observationem luas, vel recipias. Da formam in qua velis agi tecum. Cur enim et lateas, cum ignorantia alterius tuam conscientiam contamines? si non ignoraris quod sis christianus, tentaris, et contra conscientiam alterius agis, tanquam non christianus. Enimvero etsi simulaveris, tentatus, addictus es. Certe sive hac, sive illac, reus es confusionis in Deo (Matth., X, 32; Luc, IX, 26). Qui autem confusus super me fuerit penes homines, et ego confundar super illo, inquit, penes Patrem meum, qui est in coelis.

CAPUT XIV. Sed enim plerique jam induxerunt animo, ignoscendum [0681B] esse, si quando, quae ethnici, faciunt, ne nomen blasphemetur. Porro blasphemia, quae nobis omnino devitanda est, haec opinor est: si quis nostrum ad justam blasphemiam ethnicum deducat, aut fraude, aut injuria, aut contumelia, aliave materia dignae querelae, in qua nomen merito percutitur, ut merito irascatur et Dominus. Caeterum si de omni blasphemia dictum est: vestri caussa nomen meum blasphematur (Rom. II, 24), perimus universi; cum totus circus scelestis suffragiis nullo merito nomen lacessit. Desinamus, et non blasphemabitur. Imo blasphemetur, dum sumus in observatione, non in exorbitatione disciplinae, dum probamur, non dum reprobamur. O blasphemiam martyrii affinem, [0681C] quae tunc me testatur Christianum, cum propter eam detestatur! Benedictio est nominis, maledictio custoditae disciplinae. Si hominibus, inquit, vellem placere, servus Christi non essem (Gal., I, 10). Sed idem alibi (I Cor., X, 33) jubet, omnibus placere curemus. Quemadmodum ego, inquit, omnibus per omnia placeo. Nimirum Saturnalia et Kalendas januarias [0682A] celebrans hominibus placebat? an modestia et patientia, an gravitate, an humanitate, an integritate? Proinde cum dicit, Omnia omnibus factus sum, ut omnes lucrifaciam (I Cor. IX, 22), numquid idololatris idololatres, numquid ethnicis ethnicus, numquid saecularibus saecularis? Sed etsi non prohibet nos conversari cum idololatris et adulteris et caeteris criminosis, dicens (I Cor., V, 10): caeterum de mundo exiretis ; non utique eas habenas conversationis immutat, ut quoniam necesse sit et convivere nos et commisceri cum peccatoribus, ideo et cum eis peccare possimus. Ibi est commercium vitae, quod Apostolus concedit; hic peccare, quod nemo permittit. Licet convivere cum ethnicis, commori non licet. Convivamus cum omnibus: conlaetemur ex communione naturae [0682B] , non superstitionis. Pares anima sumus, non disciplina: compossessores mundi, non erroris. Quod si nobis nullum jus est communionis in ejusmodi cum extraneis, quanto scelestius est, haec inter fratres frequentare! Quis hoc sustinere aut defendere potest? Judaeis dies suos fastos exprobrat Spiritus sanctus: Sabbata, inquit, vestra et neomenias et caeremonias odit anima mea (Is., I, 14). Nobis quibus sabbata extranea sunt et neomeniae et feriae a Deo aliquando dilectae, Saturnalia, et Januariae, et Brumae, et Matronales frequentantur? munera commeant? strenae consonant? lusus, convivia constrepunt? O melior fides nationum in suam sectam! quae nullam solemnitatem Christianorum [0682C] sibi vindicat, non Dominicum diem, non Pentecosten, etiamsi nossent, nobiscum communicassent; timerent enim ne Christiani viderentur. Nos ne ethnici pronuntiemur, non veremur. Si quid et carni indulgendum est, habes, non dicam duos dies tantum, sed et plures. Nam ethnicis semel annuus dies quisque festus est: tibi octavus [0683A] quisque dies. Excerpe singulas solemnitates nationum, et in ordinem texe, Pentecosten implere non poterunt.

CAPUT XV. Sed ( Matth., V, 16) luceant, inquit, opera vestra. At nunc lucent tabernae et januae nostrae: plures jam invenies ethnicorum fores sine lucernis et laureis quam Christianorum. De ista quoque specie quid videtur? Si idoli honor est, sine dubio idoli honor idololatria est. Si hominis caussa est, recogitemus omnem idololatriam in hominis caussam esse. Recogitemus omnem idololatriam in homines esse culturam, cum ipsos deos nationum homines retro fuisse, etiam apud suos constet. Itaque nihil interest, superioris, an hujus saeculi viris superstitio ista praestetur. [0683B] Idololatria non propter personas quae opponuntur, sed propter officia ista damnata est, quae ad daemones pertinent. Reddenda sunt (Matth., XXII) Caesari quae sunt Caesaris, bene quod opposuit, et quae sunt Dei Deo. Quae ergo sunt Caesaris? scilicet de quibus tunc consultatio movebatur, praestandusne esset census Caesari, an non. Ideo et monetam ostendi sibi Dominus postulavit, et de imagine, cujus esset, requisivit. Et cum audisset, Caesaris: Reddite, ait, quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo ; id est imaginem Caesaris Caesari, quae in nummo est, et imaginem Dei Deo, quae in homine est: ut Caesari quidem pecuniam reddas, Deo temetipsum. Alioquin, quid erit Dei, si omnia Caesaris? Ergo, inquis, honor Dei est, lucernae pro foribus, et laurus in postibus? non utique quod [0683C] Dei honor est, sed quod ejus qui pro Deo hujusmodi officiis honoratur, quantum in manifesto est, salva operatione quae est in occulto, ad daemonia perveniens. Certi enim esse debemus, si quos latet per ignorantiam litteraturae saecularis, etiam ostiorum deos apud Romanos, Cardeam a cardinibus appellatam, et Forculum a foribus, et Limentinum a limine, et ipsum Janum a janua: et utique scimus, licet nomina inania atque conficta sint, [0684A] cum tamen in superstitionem deducuntur, rapere ad se daemonia et omnem spiritum immundum per consecrationis obligamentum. Alioquin daemonia nullum habent nomen singulatim, sed ibi nomen inveniunt, ubi et pignus. Etiam apud Graecos Apollinem θυραιον, et Antelios daemonas ostiorum praesides legimus. Haec igitur ab initio praevidens Spiritus sanctus, etiam ostia in superstitionem ventura praececinit per antiquissimum prophetam Enoch. Nam et alia ostia in balneis adorari videmus. Si autem eorum sunt quae in ostiis adorentur, ad eos et lucernae et laureae pertinebunt. Idolo feceris, quicquid ostio feceris. Hoc in loco ex auctoritate quoque Dei contestor, quia nec tutum est subtrahere quodcumque uni fuerit ostensum, utique omnium caussa. Scio fratrem per visionem [0684B] eadem nocte castigatum graviter, quod januam ejus subito annuntiatis gaudiis publicis servi coronassent. Et tamen non ipse coronaverat, aut praeceperat, nam ante processerat, et regressus reprehenderat factum: adeo apud Dominum in hujusmodi etiam disciplina familiae nostrae aestimatur. Igitur quod attineat ad honores regum vel imperatorum (Rom., XIII, 7), satis praescriptum habemus, in omni obsequio esse nos oportere, secundum Apostoli praeceptum, subditos magistratibus et principibus et potestatibus: sed intra limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur. Propterea enim et illud exemplum trium fratrum praecucurrit, qui alias obsequentes erga regem Nabuchodonosor (Dan., III, 12, seqq.), honorem imaginis ejus constantissime respuerunt, [0684C] probantes idololatriam esse, quicquid ultra humani honoris modum ad instar divinae sublimitatis extollitur. Sic et Daniel (Dan. VI, 5, seqq.) caetera Dario subnixus, tamdiu fuit in officio, quamdiu a periculo disciplinae vacaret. Nam id ne subiret, non magis leones regios timuit, quam illi regios ignes. Accendant igitur quotidie lucernas, quibus lux nulla est, affigant postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent; illis competunt et testimonia [0685A] tenebrarum, et auspicia poenarum (Matth., V). Tu lumen es mundi, et arbor virens semper (Ps. I). Si templis renuntiasti, ne feceris templum januam tuam. Minus dixi: si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domi tuae faciem novi lupanaris.

CAPUT XVI. Circa officia vero privatarum et communium solemnitatum, ut togae purae, ut sponsalium, ut nuptialium, ut nominalium, nullum putem periculum observari de flatu idololatriae quae intervenit: caussae enim sunt considerandae, quibus praestatur officium. Eas mundas esse opinor per semet ipsas, quia neque vestitus virilis, neque annulus aut conjunctio maritalis, de alicujus idoli honore descendit. Nullum denique cultum a Deo maledictum [0685B] invenio, nisi muliebrem in viro (Deut., XXII, 5): Maledictus enim, inquit, omnis qui muliebribus induitur. Toga vero etiam appellatione virilis est. Nuptias [0686A] quoque celebrari non magis Deus prohibet quam nomen imponi. Sed his accommodantur sacrificia. Sim vocatus, nec adsacrificii sit titulus officii et operae meae expunctio, quantum sibi libet. Utinam quantum sibi quidem, nec videre possimus quae facere nobis nefas est! Sed quoniam ita Malus circumdedit saeculum idololatria, licebit adesse in quibusdam, quae nos homini, non idolo, officiosos habent. Plane ad sacerdotium et sacrificium vocatus non ibo (proprium enim idoli officium est): sed neque consilio, neque sumptu, aliave opera in ejusmodi fungar. Si propter sacrificium vocatus assistam, ero particeps idololatriae: si me alia caussa conjungit sacrificanti, ero tantum spectator sacrificii.

CAPUT XVII. [0686B] Caeterum quid facient servi vel liberi fideles, item officinales sacrificantibus dominis vel patronis vel praesidibus suis adhaerentes? Sed si merum [0687A] quis sacrificanti tradiderit, imo si verbo quoque aliquo sacrificio necessario adjuverit, minister habebitur idololatriae. Hujus regulae memores etiam magistratibus et potestatibus officium possumus reddere secundum patriarchas et caeteros majores, qui regibus idololatris usque ad finem idololatriae apparuerunt. Hinc proxime disputatio suborta est, an servus Dei alicujus dignitatis aut potestatis administrationem capiat, si ab omni specie idololatriae intactum se, aut gratia aliqua, aut astutia etiam praestare possit: secundum quod et Joseph (Gen., XLI), et Daniel (Dan., II et VII) mundi ab idololatria exstitere, et dignitatem et potestatem administraverunt in ornamento et purpura totius Aegypti sive Babyloniae. Credamus itaque succedere alicui posse, [0687B] ut in quoquo honore, ut in solo honoris nomine incedat, neque sacrificet, neque sacrificiis auctoritatem suam accommodet, non hostias locet, non curas templorum deleget, non vectigalia eorum procuret, non spectacula edat de suo aut de publico, aut edendis praesit: nihil solemne pronuntiet vel edicat, ne juret quidem: jam vero quae sunt potestatis, neque judicet de capite alicujus vel pudore (feras enim de pecunia), neque damnet neque praedamnet, neminem vinciat, neminem recludat, aut torqueat; si haec credibile est fieri posse.

CAPUT XVIII. Jam vero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum; proprius habitus uniuscujusque est, tam ad usum quotidianum, quam ad honorem [0687C] et dignitatem. Igitur purpura illa et aurum cervicis ornamentum eodem more apud Aegyptios et Babylonios insignia erant dignitatis, quo more nunc praetextae, vel trabae, vel palmatae, et coronae aureae sacerdotum provincialium, sed non [0688A] eadem conditione. Tantum enim honoris nomine conferebantur his qui familiaritatem regum merebantur. Unde et purpurati regum vocabantur a purpura, sicut apud nos a toga candida candidati: sed non ut suggestus ille sacerdotiis quoque aut aliq uibus idolorum officiis adstringeretur. Nam si ita esset, utique tantae sanctitatis et constantiae viri statim habitus inquinatos recusassent, statimque apparuisset Danielem (Dan., XII) idolis non deservisse, nec Belem nec draconem colere, quod multo postea apparuit. Simplex igitur purpura illa, nec jam dignitatis erat, sed ingenuitatis apud Barbaros insigne. Quemadmodum enim et Joseph (Gen., XLI) qui servus fuerat, et Daniel (Dan., VII) qui per captivitatem statum verterat, civitatem Babyloniam et Aegyptiam sunt consecuti [0688B] per habitum barbaricae ingenuitatis: sic penes nos quoque fideles si necesse fuerit, poterit et pueris praetexta concedi, et puellis stola, nativitatis insignia, non potestatis: generis, non honoris: ordinis, non superstitionis. Caeterum purpura vel caetera insignia dignitatum et potestatum, insertae dignitati et potestatibus idololatriae ab initio dicata, habent profanationis suae maculam: cum praeterea ipsis etiam idolis induantur praetextae, et trabeae et laticlavi, fasces quoque et virgae praeferantur, et merito. Nam daemonia magistratus sunt saeculi, hujus collegii insignia fasces et purpuras gestant. Quid ergo proficies, si suggestu quidem utaris, opera vero ejus non administres? Nemo in immundis mundus videri potest. Tunicam si induas inquinatam per se, [0688C] poterit forsitan illa non inquinari per te, sed tu per illam mundus esse non poteris. Jam nunc qui de Joseph (Gen., XLI) et Daniel (Dan., VII) argumentaris, scito non semper comparanda esse vetera et nova, rudia et polita, coepta et explicita, servilia et liberalia. [ 0689A] Nam illi etiam servi conditione erant: tu vero nullius servus, in quantum solius Christi, qui te etiam captivitate saeculi liberavit, ex forma dominica agere debebis. Ille Dominus in humilitate et ignobilitate incessit domicilio incertus (Luc., IX): Nam Filius, inquit, hominis non habet ubi caput suum collocet; vestitu incultus, neque enim dixisset (Matth. XI, 8): Ecce qui teneris vestiuntur, in domibus regum sunt; vultu denique et aspectu inglorius, sicut et Esaias (Is. LIII, 2) pronuntiaverat. Si potestatem quoque nullam ne in suos quidem exercuit, quibus sordido ministerio functus est (Joan. XIII): si regem se denique fieri, conscius sui regni, refugit (Joan. VI), plenissime dedit formam suis dirigendo omni fastigio et suggestu tam dignitatis quam potestatis. [0689B] Quis enim magis his usus fuisset quam Dei Filius? quales et quanti eum fasces producerent! qualis purpura de humeris ejus floreret! quale aurum de capite radiaret, nisi gloriam saeculi alienam et sibi et suis judicasset! Igitur, quae noluit, rejecit; quae rejecit, damnavit; quae damnavit, in pompa diaboli deputavit. Non enim damnasset, nisi non sua: alterius autem esse non possent, nisi diaboli, quae Dei non sunt. Tu si diaboli pompam ejerasti, quicquid ex ea attigeris, id scias esse idololatriam; vel hoc [0690A] te commonefaciat omnes hujus saeculi potestates, et dignitates, non solum alienas, verum et inimicas Dei esse, quod per illas adversus Dei servos supplicia consulta sunt, per illas et poenae ad impios paratae irrogantur. Sed et nativitas et substantia tua molestae tibi sunt adversus idololatriam. Ad evitandum remedia deesse non possunt; cum etsi defuerint, supersit unicum illud quo felicior factus non in terris magistratus, sed in coelis.

CAPUT XIX. Posset in isto capitulo etiam de militia definitum videri, quae inter dignitatem et potestatem est. At nunc de isto quaeritur, an fidelis ad militiam converti possit, et an militia ad fidem admitti etiam caligata, vel inferior [0690B] quaeque, cui non sit necessitas immolationum vel capitalium judiciorum. Non convenit sacramento divino et humano, signo Christi et signo diaboli, castris lucis et castris tenebrarum: non potest una anima duobus deberi, Deo et Caesari (Matth., XXII; Exod., III; Exod., XXVIII; Matth., III; Exod., XVII; Luc., III; Matth., VIII; Matth. XXVI). Et virgam portavit Moyses, fibulam et Aaron; cingitur loro et Joannes; agmen agit et Jesus Nave; bellavit et populus, si placet ludere. Quomodo autem bellabit, imo [0691A] quomodo etiam in pace militabit, sine gladio, quem Dominus abstulit? Nam, etsi adierant milites ad Joannem, et formam observationis acceperant, si etiam centurio crediderat; omnem postea militem Dominus, in Petro exarmando, discinxit. Nullus habitus licitus est apud nos illicito actui adscriptus.

CAPUT XX. Sed enim, cum conversatio divinae disciplinae non factis tantum, verum etiam verbis periclitetur (nam, sicut scriptum est: Ecce homo et facta ejus , ita (Matth., XII, 37): Ex ore tuo justificaberis ); meminisse debemus etiam in verbis quoque idololatriae incursum praecavendum, aut de consuetudinis vitio, aut timiditatis. Deos nationum nominari lex prohibet (Exod., XXIII, 15), non utique ne [0691B] nomina eorum pronuntiemus, quae nobis ut dicamus conversatio extorquet; nam id plerumque dicendum est: in templo Aesculapii illum ηαθεσ, et, vico Isidis habito, et, sacerdos Jovis factus est, et multa alia in hunc modum, quando et hominibus hoc genus nomina inducuntur. Neque enim Saturnum honoro, si ita vocavero eum suo nomine, tam non honoro quam Marcum, si vocavero Marcum. Sed ait: Nomen aliorum deorum ne commemoremini , neque audiatur de ore tuo. Hoc praecepit, ne deos vocemus illos. Nam et in prima parte legis (Exod., XX, 7): Non sumes, inquit, nomen Domini Dei tui in vano, id est, idolo. Cecidit igitur in idololatriam, qui idolum nomine Dei honoraverit. Quod si deos dicendum erit, adjiciendum [0691C] est aliquid, quo appareat, quia non ego illos deos dico. Nam et Scriptura deos nominat; sed adjicit suos, vel nationum. Sicut David cum deos nominasset, ubi ait (Ps. CXV. 4): Dei autem nationum daemonia. Sed hoc mihi ad sequentia magis praestructum [0692A] est: caeterum consuetudinis vitium est me Hercule dicere, me Dius fidius , accedente ignorantia quorumdam, qui ignorant jusjurandum esse per Herculem. Porro quid erat dejeratio per eos quos ejerasti, quam praevaricatio fidei cum idololatria? Quis enim per quos dejerat, non honorat? praevaricatio fidei cum idololatria? Quis enim per quos dejerat, non honorat?

CAPUT XXI. Timiditatis est autem, cum te alius per deos suos obligat juratione vel aliqua testificatione, et tu ne intelligaris quiescis. Nam aeque quiescendo confirmas majestatem eorum, cujus caussa videberis obligatus. Quid refert deos nationum dicendo deos, an audiendo confirmes? jures per idola, an ab alio adjuratus acquiescas? Cur non agnoscamus versutias Satanae, qui quod ore nostro perficere non potest, [0692B] id agit, ut suorum ore perficiat, per aures inferens nobis idololatriam? Certe quisquis ille est, aut amica aut inimica congressione adstringit. Si inimica, jam ad pugnam vocaris, et scis tibi dimicandum esse. Si amica, quanto securius in Dominum transferes responsionem tuam, ut dissolvas obligationem ejus, per quem te Malus honori idolorum, id est, idololatriae quaerebat annectere. Omnis patientia ejusmodi idololatria. Honoras eos, quibus impositis obsequium praestitisti. Scio quemdam (cui Dominus ignoscat), cum illi in publico per litem dictum esset, Jupiter tibi sit iratus, respondisse, imo tibi. Quid aliter fecisset ethnicus, qui Jovem deum credidit? Etiamsi non per eumdem retorsisset maledictum, nec per [0692C] ullum Jovis similem; confirmaverat Jovem deum, per quem se maledictum indigne tulisse demonstraverat remaledicens. Ad quid enim indigneris per eum quem scis nihil esse? Nam si insanis, jam esse confirmas, et erit idololatriae professio timoris tui: [0693A] quanto magis cum per ipsum remaledicis, eodem Jovis honorem facis, quo et ille, qui te provocavit? Fidelis autem in ejusmodi ridere debet, non insanire: imo, secundum praeceptum, ne per Deum quidem remaledicere, sed plane benedicere per Deum, ut et idola destruas, et Deum praedices, et adimpleas disciplinam.

CAPUT XXII. Aeque benedici per deos nationum Christo initiatus non sustinebit, ut semper rejiciat immundam benedictionem, et eam sibi in Deum convertens emundet. Benedici per deos nationum, maledici est per Deum. Si dedero eleemosynam, vel aliquid praestitero beneficii, et ille mihi deos suos, vel coloniae genium, propitios imprecetur, jam [0693B] oblatio mea vel operatio idolorum honor erit, per quae benedictionis gratiam compensat. Cur autem non sciat me Dei caussa fecisse, ut et Deus potius glorificetur, et daemonia non honorentur in eo quod propter Deum feci? Deus videt quoniam propter ipsum feci: pariter videt quoniam propter ipsum fecisse me nolui ostendere, et praeceptum ejus idolothytum quodammodo feci. Multi dicunt: «Nemo se debet promulgare:» puto autem, nec negare; negat enim quicumque dissimulat, in quacumque caussa pro ethnico habitus. Et utique omnis negatio, idololatria est, sicut omnis idololatria negatio, sive in factis, sive in verbis.

CAPUT XXIII. [0693C] Sed est quaedem ejusmodi species in facto et in verbo, bis acuta et infesta utrinque, licet tibi blandiatur, quasi vacet in utroque, dum factum non videtur, quia dictum non tenetur. Pecuniam [0694A] de ethnicis mutuantes sub pignoribus fiduciati, jurati cavent, et sic negant. Scire volunt scilicet tempus persecutionis, et locum tribunalis, et personam praesidis. Praescribit Christus, non esse jurandum. Scripsi, inquit; sed nihil dixi: lingua, non littera occidit. Hic ergo naturam et conscientiam advoco: naturam, quia nihil potest manus scribere, etiamsi lingua in dictitando cessat immobilis et quieta, quod non anima dictaverit, quanquam et ipsi linguae anima dictaverit, aut a se conceptum, aut ab alio traditum. Jam ne dicatur, «alius dictavit,» hic conscientiam appello, an quod alius dictavit anima suscipiat, et sive comitante sive residente lingua ad manum transmittat. Et bene, quod in animo et conscientia delinqui dominus dixit. Si, inquit (Matth., V, 28) [0694B] concupiscentia vel malitia in cor hominis ascenderit, pro facto teneris. Cavisti igitur quod in cor tuum plane ascendit, quod neque ignorasse te contendere potes, neque noluisse. Nam cum caveres, scisti: cum scires, utique voluisti, et haeres tam in facto quam cogitatu, nec potes leviore crimine majus exclude re, ut dicas falsum plane effici, cavendo quod non facis. «Tamen non negavi, quia non juravi.» Imo etsi nihil tale fecisses, tamen dicereris dejerare si consenseris. Non valet tacita vox in stylo, et mutus in litteris sonus. At enim (Luc., I) Zacharias temporali vocis orbatione mulctatus, cum animo collocutus linguam irritam transit, manibus suis a corde dictat, et nomen filii sine [0694C] ore pronuntiat, loquitur in stylo, auditur in cera manus omni sono clarior, littera omni ore vocalior. Quaere an dixerit, qui dixisse compertus est. Dominum oremus ne qua nos ejusmodi contractus necessitas [0695A] circumsistat. Et si ita evenerit, det fratribus operandi copiam, vel nobis abrumpendae omnis necessitatis constantiam, ne illae litterae negatrices vicariae oris nostri in die judicii adversus nos proferantur signatae signis, non jam advocatorum, sed angelorum.

CAPUT XXIV. Inter hos scopulos et sinus, inter haec vada et freta idololatriae, velificata spiritu Dei fides navigat, tuta si cauta, secura si attonita. Caeterum inenatabile excussis profundum est, inextricabile impactis naufragium est, irrespirabile devoratis hypobrychium in idololatria: quicumque fluctus ejus offocant; omnis vortex ejus ad inferos desorbet. Nemo dicat: «quis tam tuto praecavebit? exeundum de saeculo erit;» quasi non tanti sit exire, [0695B] quam idololatren in saeculo stare. Nihil esse facilius [0696A] potest, quam cautio idololatriae, si timor ejus in capite sit. Quaecumque necessitas minor est periculo, tanto comparata. Propterea Spiritus Sanctus, consultantibus tunc apostolis, vinculum et jugum nobis relaxavit, ut idololatriae devitandae vacaremus. Haec erit lex nostra quo expedita, hoc plenius administranda, propria Christianorum, per quam ab ethnicis agnoscimur et examinamur: haec accedentibus ad fidem proponenda (Is., XXXIII; Matth., VII: Phil., III; Luc, X), et ingredientibus in fidem inculcanda est ut accedentes deliberent, observantes perseverent, non observantes renuntient sibi. Viderimus enim si secundum arcae (Gen., VII) typum et corvus et milvus et lupus et canis et serpens in Ecclesia erit, certe idololatres in arcae typo non habetur. Nullum animal in idololatren figuratum est: [0696B] quod in arca non fuit, in Ecclesia non sit.