This html page belongs to www.documentacatholicaomnia.eu and has been written by CDO program. Copyright by Cooperatorum Veritatis Societas and GSM

0160-0220- Tertullianus - De Baptismo Et De Poenitentia. Adnotationes
Migne - Patrologia Latina - Volumen 002: Col 1135 - 1206A

 

 

 
 

[1135]

 
 

IN LIBROS TERTULLIANI DE BAPTISMO ET DE POENITENTIA,

 
 

ADNOTATIONES R. P. D. CORBINIANI THOMAE,

 
 

MONACHI BENEDICTINI, E CONGREGATIONE

 
 

S. SPIRITUS IN BAVARIA.

 
 

 

 
 

 

 
 

MONITUM.

 
 

[1135D] Domnus Corbinianus Thomas, Augustae Vindelicorum, anno 1694 natus, monachum induit in imperiali monasterio Elchingensi, anno 1715. Multos annos in universitate Salisburgensi, magna doctrinae fama, mathematicas tradidit disciplinas. [1136D] Postea sacrae theologiae professor cooptatus, omnium, sicut prius, sibi conciliavit admirationem. Dum his rite obeundis muneribus insudaret, plurima nihilominus elegantissima doctissimaque opera diversi generis in lucem edidit, quorum catalogum repraesentat D. Ziegelbauer, in sua Hist. rei liter. [1137A] Ord. S. Bened., t. II, p. 220; t. IV, p. 265, 304, 311. Vid. etiam Biblioth. génér. des écrivains de l'Ord. de S. Benoît, t. III, p. 134. Nec his contentus fuit Thomas noster; namque attendens, ut ipse ait, «quod ea (SS. Patrum lectio) clericis praesertim in omnem aetatem summe proficua ac delectabilis... esset,» Tertullianum aggressus est, et librum de Praescriptionibus, atque de Baptismo et Poenitentia publici juris fecit (Salisburgi, 1752, 1755). Sed «ut afer ejusdem (Tertulliani) stylus velut exustae illius Carthaginis favillis nonnunquam obsitus et obscuratus est, quamquam ii quoque qui eumdem carpunt, mire se ab eodem capi nonnunquam ipsi fatentur; ita pleraeque ejus sententiae lucem sibi infundi jure postulant: idque eo magis, quod [1137B] hic auctor vetustissimus, ac ex latinis unus sit quem sibi ex reconditissima illa aetate prope integrum vindicavit posteritas, ex quo disciplina illorum temporum, maximeque in ecclesiis africanis, quae primam originem suam debent Romanae, atque adeo ab hac primitus illam acceperant, ad nostram usque notitiam profecta fuit: quae res sane in theologia dogmatica haud parvi momenti aestimanda est.» Inde adnotationes quam plurimae, quibus Tertulliani tres hos libros adornavit D. Thomas, quasque ad calcem hujus tomi secundi rejicere debuimus, siquidem [1138A] tardius in nostras manus pervenerunt, ut suo quaeque loco insererentur. Si quis forte queratur quod notae illae «velut spiculo minuta quaeque conquirant,» respondet D. Thomas se «non doctis haec scripsisse, sed docendis»; quibus addit «etiam multo leviora quandoque sat negotii facessere posse.» Aliquot tamen notulas passim omisimus, brevitatis caussa; at, lectoris utilitati simul et voluptati consulentes, intercalarem retinuimus dissertationem ad Baptismum et Poenitentiam spectantem, duasque alias de usu et auctoritate Tertulliani, breviores tantum ac jejuniores, interdum etiam extra scopum vagantes, utcumque licuit, prooemio refundendas curavimus. Cur autem speciatim libros de Baptismo et de Poenitentia vulgaverit et adnotaverit D. Thomas noster, ab ipso discimus, in supra dicta praefatione: «Hunc [1138B] igitur auctorem, inquit, studiosorum manibus inserere volui, tum ut quis Baptismi et Poenitentiae sacramentorum, ad salutem maxime necessariorum, in primitiva Ecclesia ejusque altero mox saeculo, cum traditiones adhuc recentes erant minimeque suspectae esse poterant, usus fuerit, nonnihil accuratius perspiciant; tum ut antiquorum Patrum scripta non cursim nimisque properanter transmittere, sed iisdem paulo magis immorari, non tamen uni eidemque penitus immori, discant; sic enim illis debita aestimatio, hisque ipsis ingens utilitas voluptasque accedet.» EDD.

 
 

 

 
 

 

 
 

ELENCHUS CAPITUM LIBRI DE BAPTISMO.

 
 

 

 
 

[1137] [1137C] Caput

 
 

I.             Utilitatem et occasionem hujus scriptionis aperit.

 
 

II.            Increduli simplicitate Baptismi et magnitudine effectus offenduntur, quae magis admirationi ipsis esse deberent.

 
 

III.           Elemento aquae jam in mundi primordiis singularem vim et efficaciam animandi insertam fuisse demonstrat.

 
 

IV.           Elementum aquae prae caeteris, ut ad sanctificandam animam assumeretur, idoneum fuisse ostendit.

 
 

V.            Majori utique jure a Christianis, quam gentilibus, vim expiandi peccata, in aqua constitui docet.

 
 

VI.           In aqua per Baptismum emundatos ad majora Spiritus Sancti dona nos praeparari docet.

 
 

VII.         De unctione post Baptismum adhiberi consueta.

 
 

VIII.        De impositione manuum post Baptismum, illiusque significatione.

 
 

IX.          Variis Baptismus figuris in Veteri Testamento praemonstratur, et in Novo confirmatur. [1138C]

 
 

X.            Quomodo Christi Baptismus differat a Baptismo Joannis?

 
 

XI.          Christum non quidem per semet, attamen per Apostolos baptizasse.

 
 

XII.         An Apostoli etiam ipsi, et quo Baptismo abluti fuerint?

 
 

XIII.        De necessitate Baptismi omnibus hominibus inducta.

 
 

XIV.        Quomodo intelligendum sit illud S. Pauli I Cor. c. I, 17, Non misit me Christus baptizare, etc.?

 
 

XV.         Unum aquae Baptismum esse, ac proinde iterari non posse.

 
 

XVI.        De Baptismo sanguinis.

 
 

XVII.      De ministro Baptismi, ordinario et extraordinario.

 
 

XVIII.     De subjecto Baptismi.

 
 

XIX.       De tempore Baptismi conferendi.

 
 

XX.         De praeparatione ad Baptismum necessaria.

 
 

 

 
 

Notae ad caput primum.

 
 

 

 
 

[1137D] Aquae nostrae. Vulgaris nimirum ac elementaris, ceu quotidianis nostris usibus ubivis obviae, et pro Baptismo, ad salutem nostram tam necessario, paratu facillimae.   Quia. Prope est ut malim quae, videlicet aquae. Delictis. Non peccati tantum originalis (unum enim [1138D] idemque id in omnibus est), sed personalium quoque, ut infra cap. V.

 
 

Caecitatis. Sicut enim caecitas est quaedam mors oculi carnalis, eumdem omni suo vigore ac velut vita orbans, sic e contrario per Baptismum animae oculo, per peccatum [1139A] excaecato, visus restituitur, isque nova gratiae luce perfunditur, ut adeo de baptizatis illud Apostoli ad Eph. 5, v. 8, vere dici possit: Eratis aliquando tenebrae, nunc autem LUX in Domino. Unde facile intelligitur illud Clementis Alex. Lib. I Poedagog. cap. 6, dictum: Βαπτιζομενοι φωτιζομεθα, φωτιζομενοι υιοποιουμεθα, υιοποιουμ τελειουμενοι απαθανατιζομεθα, i.e. Baptizati illuminamur, illuminati in filios adoptamur, adoptati perficimur, perfecti immortales reddimur. Et mox Baptismum φωτισμα, illuminationem, appellat, per quam, sanctam illam et salutarem lucem intuemur, hoc est, per quam id quod est divinum, perspicimus; sed de hoc fortasse alibi. Liberamur. Atque ideo hoc Sacramentum felix esse dixit, quod nos nimirum sic felices reddat. Digestum. Substantive hic accipitur, ut apud Digestum Vetus et Novum; sic etiam Noster, L. IV adv. Marc. c. 3, Literas Digesta vocat, eo quod in illis fidei nostrae Doctrina suo ordine distributa atque digesta habeatur. [1139B] Cum maxime. Seu quam maxime, ut apud Cic. pro Cluentio et alibi. Formantur. Pro informantur, seu pleniori quadam mysteriorum fidei notitia imbuuntur. Portant. Loquitur de iis qui in fide adhuc rudes sunt, neque rationes, cur credant, dare possunt, ac fontes, ex quibus fides ipsa profluit et vias traditionum, per quas ad nos veritates credendae defluxere, ignorant: itaque fidei intentatae (nondum satis examinatae), attamen probabili (ab aliis, nimirum magistris suis, approbatae, et reipsa etiam a cunctis approbandae), a prima pueritia eidem innutriti, per imperitiam, seu ex defectu plenioris notitiae, simpliciter inhaerent.

 
 

Istic. Carthagine nimirum in Africa, ubi Tertullianus haec scribens agebat. Caiana haeresi. De propudiosissima hac haeresi vide Tertullianum nostrum de Praescript. cap. XXXIII et XLVII. Hos autem Caianaeos, seu Caianitas, inter alios suos errores omnem baptismi vim sustulisse, S. Aug. [1139C] in L. de Haeresi ad Quodvult. haer. 15, perhibet.

 
 

Venenatissima. Virulentissimum reptile, Latinis vipera, quasi vivipara, appellatum, quod non, aliorum serpentum instar, ova, sed vivos foetus excludat: vel, ut Martinius in Lexic. ait, quod vepreta (namque Veteres vipre, pro vepre, dixisse ferunt) amet: vel quod vi pariat, sobole tam laboriosi partus velut pertaesa, ac ipsum proin matris uterum, quasi per summam impietatem, erodente: ut adeo Pierius L. XIII. Tit. de Vipera, ab Aegyptiorum sacerdotibus filios, adversus matrem conspirantes, per viperae hieroglyphicum denotatos fuisse testetur. Sed et apud Graecos quidam viperam idcirco εχιδναν dictam esse volunt, παρα το εχειν εαυτη την γονην αχρι θανατου: quod in utero suo foetum usque ad interitum suum contineat. At nimiae huic veterum credulitati experientia, ut jam olim Theophrastus advertit, reclamat. Caeterum textum illum sic quidam, nec male, interpungunt: vipera, venenatissima doctrina sua, etc. Denique autem, quam viperae nomine denotat, mox inferius aperte, nomineque [1139D] suo prodit. Rapuit. Corripuit, vel ad se, suamque pestilentissimam haeresin, rapuit. Naturam. Viperarum scilicet. Fere. Alii fera, quod Junio jure displicet. Itaque fere hic pro plerumque omnino retinendum. Aspides. Ασπις, ιδος, Graecis clypeum proprie significat. Atque inde Aristophanis Scholiastes aspides quoddam serpentum genus dictum putat, δια το εις κυκλους πολ ελισσομενον, propterea quod in multos circulos convolvi soleat, hacque sua convolutione orbicularem figuram, qualis tunc communiter clypeis erat, induere. Quanta autem veneni vis aspidibus sit, vel solum id documento esse potest, quod Kircherus Mun. subterr. L. IX, sect. I, c. 3, de sodalium suorum quodam refert: «qui cum aspidem in arbore sedentem percuteret, illa vel solo halitu ita percutientem intoxicavit, ut sideratione quadam hominem toto [1140A] triennio immobilem redderet, ex qua et, nullo remedio tali veneno pari, postmodum occubuit.» Haec ille. Sane etiam Cleopatram morsu aspidis, suamet manu pectori admotae, nec jam amplius proficientibus Psyllorum remediis, interiisse, Suetonius in Augusto c. 17, author est. Non igitur mirum, quod Deut. XXXII, v. 33, venenum aspidum insanabile, et Ps. XIII, v. 3, universim de impiis, Linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum, dicatur. De insuperabili hujus veneni potentia vide quae reverendiss. n oster Calmetus in Psalm. XC, v. 13, et Bochartus in Hierozoito P. II, L. III, c. 5 et 14, habent. Reguli. Regulus serpens, Graecis Βασιλισκος, ideo dictus esse fertur, quod candida in fronte macula, velut regio quodam diademate, praefulgeat, vel quod, cum admodum parvus sit, immanitate tamen veneni, reliquos etiam maximos serpentes vincat, et hominem, ni fugerit, solo halitu, quin et si prior ille hunc viderit, vel aspectu enecare soleat. Et haec veterum communis [1140B] persuasio erat, ut apud Aelian. de Hist. anim. L. II, c. 5 et 7, nec minus Plin. H. N. L. VIII, c. 21, videre est. Certe autem Deus per Jeremiam c. VIII, v. 17, velut maximam plagam Judaeis comminatur: Ecce ego mittam vobis (quod Vulgata per regulos serpentes, LXX vero per οφεις θανατουντας, serpentes lethiferos, reddunt) quibus non est incantatio, seu contra quos nullum magicae artis carmen proficit. Ex galli gallinacei, jam annosi, ovo excludi aiunt. Exhibentur enimvero in quibusdam Museis, ut ipse non semel vidi, basilisci, bipedes, alati, serpentina cauda insignes, et a forma galli gallinacei non valde, nisi quod implumes sint, alieni: quos tamen alii rajas pisces ex minorum genere esse, ac in illam figuram artificioso dolo accommodari solere, affirmant. Certe autem a veteribus, Plinio, Aeliano, Solino, etc., non inter aves, sed veros serpentes referri constat. Denique vero insigniores nostrorum temporum Medici [1140C] et Philosophi Basiliscos, eorumque praecipue natales, ad fabulas amandare non verentur. Sectantur. In arenosis enim desertis, saxosis montibus, ac maxime in veterum aedificiorum ruinis, praecipue stabulari dicuntur. Nascimur. Inter Sibyllina oracula circumfertur Sibyllae Erythreae, vel, ut alii malunt, Cumanae, carmen quoddam acrostichum, viginti septem versibus comprehensum, cujus initium hoc est: ICQUS. Cum ergo ιχθυς appellarunt: Graecis piscem significet, quidam antiqui PP. Christum Ιχθυν In quo nomine (ait S. Aug. L. XVIII, de C. D. c. 23) mystice intelligitur Christus, eo quod in hujus mortalitatis abysso, velut in aquarum profunditate, vivus, hoc est, sine peccato, esse potuerit. Licet autem haec oracula ab antiquis PP. Justino M., Theophilo Antioch., Athenagora, Clem. Alexandr., Eusebio, Lactantio, etc., magni habita, atque contra Gentiles, fortium telorum instar, contorta fuerint, [1140D] attamen ipsis quoque gentilibus, non tantum Celso apud Orig. L. V contr. eumd., sed et Dionysio Halicarnass. L. IV Ant. Rom. c. 70, et huic quidem Terentii Varronis authoritate nixo, illas Sibyllarum acrostichides mere supposititias esse persuasum erat: quin et longe communior jam criticorum sententia habet, diu post Sibyllas, et quidem circa A. C. 130 sub Hadriani imperio a quodam Christiano, ut nostram Religionem gentilibus commendaret (cujusmodi piis fraudibus nec Apostolicam aetatem caruisse ex Euseb. L. III H, E. c. 7, aliisque constat), afficto Sibyllae nomine procusas fuisse. S. Aug. eod. L. XVIII, c. 45, de illis subdubitare visus est, inquiens: Nisi forte quis dixerit, illas prophetias Christianos finxisse de Christo, quae Sibyllae nomine, vel aliorum, proferuntur, etc. Similia cap. 47 habet. Num vero, oppones, acrostichis haec, jam ante Christum natum a Cic. l. II de Divin. laudata Christiano [1141A] adscribi possit? Repono: Equidem Tullio ejusmodi carmen, nomine Sibyllae, nequaquam tamen illud, quod tam clare Christum, sed aliud, quod obscure nescio quem regem Romanis imperitaturum praesagiebat, notum fuisse, multorum opinione in Julio Caesare, Regis titulum tacite ambiente, implendum. Et jam percrebuerat fama (ait Sueton. in Jul. Caes. c. 79) L. Cottam XV-virum sententiam dicturum, ut, quoniam libris fatalibus (Sibyllinis nempe, quorum custodiam et inspectionem uni Collegio XV-virali demandatam fuisse constat) contineretur, Parthos, nisi a rege, non posse vinci, Caesar Rex appellaretur; quod idem Suet. mox c. 80, luculentius confirmat. Atqui illud ipsum carmen eujusdam Sibyllae, divino oestro percitae, fuisse, Tullio incredibile videbatur: hoc scriptoris est, inquienti, non furentis: adhibentis diligentiam, non insani. Atque ego quidem citius adulatoris cujusdam, sibi Caesaris gratiam aucupaturi, fuisse crediderim. Neque autem acrostichum hoc carminis genus tunc ignotum erat, quippe jam ab Ennio, qui Cicerone [1141B] plusquam 60 annis antiquior erat, frequentatum, atque ab eodemmet Tullio ibid. celebratum. Quid vero? ais, an ab antiquis Patribus spuria illa oracula contra Judaeos ac gentiles, ad persuadendum veri Messiae adventum adducta, aut verius per eadem illis illusum fuisse, credamus? Resp. id bona fide, nec inepte, contra gentiles praesertim, factum fuisse, nimirum non ut authoritatem hujusmodi oraculis conciliarent, sed ea, qua apud illos jam alias pollebant, instar argumenti, ut vocamus, ad hominem uterentur. Et denique primis illis Ecclesiae Patribus, unice nimirum in Religione vera, quoquo poterant modo, propaganda defixis, non vacabat, critico examine ejusmodi scripta dijudicare. Quare et Hystaspis, et Mercurii Trismegisti libris, Actis Pilati, quibusdam Evangeliis, omnium jam judicio apocryphis, non raro usos fuisse constat. Quid miremur igitur, Tertullianum quoque ad illud putatitiae cujusdam Sibyllae acrostichum alludere, et nos pisciculos, Ιχθυος nostri, [1141C] velutque magni Piscis, Christi, aemulos, ab eodem appellari, ad cujus exemplum Baptisma suscipimus, et in aquis ejus ad spiritualem animae vitam nascimur. Caeterum, qui de Sibyllis plura volet, apud Dupin Bibl. Nov. T. I. p. m. 28. etc., Caveum de Script. Ecc. v. Sibylla, Basnage ad An. ante Chr. 4, Isaac Vossium, Blondellum, Marckium, Crassetum, aliosque plures, reperiet. Salvi sumus. In fide, quam per Baptismum suscepimus, atque professi fuimus, perseverando; nam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Matth. 24. v. 13. Quintilla. Obscura caeteroquin mulier, nisi ejusdem venenum, nomenque ipsum, etiam viri ( Quintillani, pro pudor! a ppellati) sibi alliniri passi fuissent. Caeterum S. Epiph. Haer. 49. Quintillam hanc Priscillae et Maximillae, Montani prophetissarum collegio accenset: at Basnag. in Annal. Politico-Eccles. a d A. C. 200. n. 5, duas ejusdem nominis foeminas solerter distinguit, hancque Montani, in Phrygia Asiae [1141D] Pepuzianorum magistram, illam vero Tertulliani nostri, in sola Africa collocat, Caianae haeresi, ut supra jam monuerat, addictam. Monstrosissima. Quippe in virorum choro principem, et jam supra viperae, aspidi, et regulo comparatam. Jus erat. Universim mulieribus hoc jus adimit S. Paulus I Cor. 14, v. 34 et seq., garrulo huic generi, et sacros fidelium coetus nimium interturbaturo, districte silentium imponens: Mulieres autem in ecclesia taceant; non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse viris suis, etc. adeo ut ne integre quidem, id est, caeteroquin incorrupte, docendi, munus illis permittat. Vide infra Cap. XVII, sub fin. Constat autem ex hoc loco, Tertullianum, cum haec scriberet, nondum inter Montanistas fuisse, apud quos mulieribus publice prophetandi, ac viros ipsos (indignum!) docendi, facultas etiam cum plausu concessa erat, ut Quaest. [1142A] Crit. V, Libro Tertulliani de Praescr. a nobis praemissa, ostendimus. Auferens. Baptismum subtrahens, sine quo tamen nemo Christianus fieri potest.

 
 

Notae ad caput II.

 
 

Constat. Haec sententia haereticorum perversitatem admirantis est, proindeque θαυμαστικως accipienda, quod scilicet ex ipsis Fidei nostrae elementis tela sibi contra nos fabricare laborent. Obduret, i. e. pertinaces ac refractarios reddat. In actu, seu actione ipsa, et opere exteriori. In effectu. Interiori nempe, ac spirituali, qui est Gratia Sacramentalis, omnem totius naturae vim, captumque exsuperans. Repromittitur. Simpliciter pro promittitur, ut passim retractare pro tractare, aliaque ejusmodi composita, pro simplicibus Noster usurpare solet. In aqua. In aquam putant alii; sed quid vetat retinere in aqua? Namque Tertullianus de Baptismo immersivo loquitur, tunc temporis non in Africanis solum [1142C] Ecclesiis, sed ferme ubilibet usitato, in quo baptizandi non tantum in aquam immitti, sed etiam in ea demitti toto corpore solebant. Sed nos de hoc Baptismo alibi. Tinctus. Noster perpetuo pro graeco baptizare tingere ait. Resurgit. Subita enim immersio, atque ex aqua Baptismi emersio, non eam, quam alias balnea solent, munditiem corpori, at multo majorem animae conciliat. Eo, pro eapropter. Aeternitatis. Seu salutis aeternae, cui per baptismum initiamur. Solemnia. Sacrum solemne Festo (veteri Grammatico) dicebatur, quod certis temporibus annisque (unde et anniversaria, quasi anno quolibet vertente praecipue celebranda) fieri solebat, pro populo maxime, et publico sumptu, ut erant Agonalia, Carmentalia, Quirinalia, etc. Arcana. Sacra seclusa vocabant veteres, Graeci Musthvria, seu abscondita. Arcanum autem, genus quoddam Sacrorum erat, quod, teste rursus Festo, [1142C] fiebat ab Auguribus, adeo remotum a notitia vulgari, ut ne literis quidem vulgetur, sed per memoriam successorum celebretur. Talia erant, quae seclusa plebe celebrabantur, ut Nyctelia, apud S. August. L. VI de C. D. c. 9. Item Samothracia Cabirorum, seu deorum potentium, de quibus Noster in Apol. c ap. 7, Eleusinia in Attide, etc. ob suam turpitudinem αρρητα ( infanda) dicta: quibus accenseri merentur ea, quae apud Romanos Bonae Deae fiebant. Inter arcana quoque erant sacra Mithriaca, de quibus Noster in L. de Corona Milit. c. ult., et nos in L. de Praescript. c. XI, Not. h. et infra Cap. V. Maxime autem Tertullianus hic intelligit illa sacra, ad quae ablutionibus quibusdam sacrificantes initiari opus erat: ut erant Dei Aesymnatis, de quibus Pausanias in Achaic. c. 226, aliasque passim. Suggestu. Suggestus proprie est locus quidam editior, ex multarum rerum congerie aut aliarum super alias gestione, factus. Itaque demum suggestum appellabant Latini quemcunque locum editiorem, [1142D] ut erat ille in Campo, Martio, ex quo Magistratus concionabantur: imo et ipsa ejusmodi oratio suggestio nominabatur, de qua Vopiscus c. 19; Referimus ad vos, P. C., pontificum suggestionem. Accipitur etiam generaliter pro apparatu, ut apud Nostrum L. de Spect. c. 7: Circensium paulo pompatior suggestus, quibus proprie hoc nomen pompa praecedit, etc. Et ibid. c. 12: Idem de apparatibus interpretabimur, in ipsorum honorum suggestu deputandis, etc. Item in L. de Idol. c. 18: Jam vero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum, etc. Sic etiam Caesarum imagines aureae et argenteae, quae super hastam aliae super alias affixae legionibus praeferebantur, suggestus nomine veniebant, ut rursus apud Nostrum Apol. adv. gent. c. 16: Omnes illi imaginum suggestus insignes morilia crucium sunt. Sumitur et pro ornatu muliebri in vestibus, ut in L. de Veland. Virg. c. 12: Solae autem manifestae paraturae totam circumferunt mulieritatem [1143A] . ....... uno habitu negantes, quod toto suggestu profitentur. Et in L. de Cult. Foem. c. 2: Jam non tantum confictae et elaboratae libidinis suggestum recusandum a vobis sciatis, etc. Singulariter vero pro ornatu capitis, et capillorum convolutis cirrhis ponitur, ut est illud Statii, l. I, Sylv.:. ..... Celsae procul aspice frontis honorem, Suggestumque comae. Nonnunquam etiam pro subministratione accipitur, ut rursus apud Tertull. L. adv. Hermog. c. 16: Si mali auctor est ipse, qui fecit, plane socia materia per substantiae suggestum. Exstruunt. Indigitat autem hic praecipue immanem illum ludorum, vestium, conviviorum, etc. luxum, qui in quibusdam sacris gentilium adhiberi consueverat. Potestatem. Enimvero haec Dei attributa sunt, quae se invicem maxime commendant, cum in infinita Potentia tanta relucet operum Divinorum simplicitas, in tanta simplicitate infinita Potestas. [1143B] Sane vero Author naturae brevissima via, nec multo instrumentorum apparatu utitur, nihil facit frustra, non multiplicat entia sine necessitate, etc., sed suam Potentiam quam paucissimis mediis adstringit; quin et ea ipsa, quae ad merum ornatum universi condita fuisse videntur, suam tamen simplicitatem habent; neque ipsius etiam ornatus Deus operibus suis plus adhibet, quam necessarium sit ad finem, a Summa Sapientia praefixum, obtinendum. At ferme contraria omnia in humanis eveniunt; nam infirmitatem potentiae vel ipse simplicitatis defectus, magnusque instrumentorum apparatus arguit. Domus quo amplior aedificanda est, eo majorem, congestionem materiae, majoremque opificum numerum requirit: at universa haec mundi machina ab Architecto suo sine alieno adjutorio, sine tumultuoso molimine, per unicum Fiat condita ex nihilo est. Aurum natura tacitis simplicissimisque viis perficit: Ars, inter tot suscepta tentamina, genuinum aurum (nil dicam de adamantibus , etc.) fortassis aegre raroque, aut verius nunquam, [1143C] producere potuit. Viribus motricibus, ut vocant, Ars mechanica mirandum in modum, sed nonnisi per multiplicatas trochleas aliasque operosas machinas, et eo majori successus tarditate, succurrit. Quot pharmacis ad pellendam gravioris morbi pertinaciam opus est? quot morbi sunt, nulla medicorum arte expugnabiles? Atqui Christus (ut vel haec pauca commemorem) leprosum duabus voculis: Volo, mundare (Matth. 8. v. 3), filiam mulieris Chananaeae per unicum Fiat (Matth. 9. v. 25), caecum a nativitate per solam luti inunctionem, et lotionem in natatoria Siloe (Joan. 9); socrum Petri febricitantem (Matth. 8, v. 15), duos caecos (Matth. 20, v. 34), solo attactu, et Centurionis paralyticum etiam absens (Matth. 8, v. 13), sanitati, imo Archisynagogi filiam omnino mortuam, tenens manum puellae (Marc. 5, v. 41 et seq.) ipsi vitae restituit, per media nimirum penitus improportionata. Mortem. Quis enim humanis viribus et superinfuso [1143D] lavacro mortuos unquam suscitasse legitur? At vero animam per Baptismum in aqua ubilibet obvia, simplici, etc. a morte peccati ad vitam gratiae resuscitare, id multo simplicius est, ac humana omni infirmitate majoris potentiae. Non creditur. Ea enim homines admirari solemus, quae captum nostrum exsuperant: igitur haec eo magis credere debemus, quo plus Divinitatis in illis relucet, quae et quanto ab humana virtute agendique modo remotiora sunt. Non credit. Duplex ergo admiratio est. Una orta ex fide , quando de rei existentia, proprietatibus, etc. minime quidem dubitamus, attamen quomodo illa res se habeat, aut causas ejus, ceu captum nostrum superantes, interius nosse ac perspicere volumus, et non valemus, ut adeo nonnisi eam admirari debeamus. Atque hoc sensu admiratio (quod Aristot. alicubi dixit) est filia ignorantiae. Altera sine fide est, quando miramur, ab altero id credi, aut praedicari, quod nostram fidem [1144A] superat, eo quod hanc alterius, imo ipsius DEI authoritati accommodare renuamus. Vana, i. e. inania; incredulitas enim omnia ex sensibus metiri solet: quae ergo exterius simplicia apparent, talia quoque interius esse existimat. Impossibilia. Quae intus magnifica esse, seu magnos effectus edere dicuntur, quoniam sensibus attingi non possunt, infidelis neque fieri posse credit; etenim ut Ap. I Cor. II, 14, ait, animalis homo non percipit ea, quae sunt spiritus DEI, stultitia enim est illi, et non potest intelligere. Sunt igitur rursus tales, qui ex solis sensibus, sed parum sensate judicant. Penes Deum. Illud utique Christi apud Matth., XIX, 26, innuit: παρα ανθρωποις τουτο αδυνατον εστι, παρα δε Θεω παντα δυνατα εστι. Quae Vulgatus noster ad verbum reddit: Apud homines (id est, in hominum opinione) hoc (salvum esse, seu aeternam salutem consequi) impossibile est: apud DEUM autem omnia possibilia sunt. Fors autem Tertullianus in suo codice praedifficilia legerit, ea nimirum ratione, qua Cicero illum Platonis in Timaeo [1144B] locum: αδυνατον Θεων παισιν απιστειν, ita transtulit: Difficile factu est, a diis ortis (deorum filiis) fidem non habere. Et sane quae praedifficilia, seu valde difficilia sunt, moraliter, seu in aestimatione hominum, impossibilia dicere solemus. Hanc autem Tertulliani mentem ea, quae mox subjiciuntur, manifestant. Praetereuntes eum, i. e. obiter, ac velut transeunter considerantes. Adversariis, seu contrariis. Causam, i. e. esse causae, seu, si Scholasticorum more loquamur, virtutem causativam. Potest quoque accipi pro causa, seu ratione, quod sit, seu existat, id est, pro principio, seu origine. Idem modus loquendi etiam apud Nostrum in L. de Spect. c. 12, occurrit: Necesse est, quidquid dignitatis nomine administratur, communicet etiam maculas ejus, a quo habet causas. Quanquam quid vetat, causam hic pro statu ac conditione rei accipere; hoc enim sensu etiam Cic. d e Fin. usus est: Morte qui affecti sunt, in eadem causa sunt, qua [1144C] ante quam nati; nec minus lib. de Offic. inquit, cum vigilando necabatur, erat in meliore causa, quam si domi senex captivus, etc. Provocatur, seu efficitur, ac velut ex statu possibilitatis ad ipsam existentiam evocatur. Sensus igitur est, omne opus, statum ac conditionem suam accipere ab eo, a quo progignitur, proindeque efficaciam Baptismi, non ex exteriori apparatu, sed a Sapientia ac Potentia DEI, intus ac spiritualiter operante, dimetiendam esse.

 
 

 

 
 

Notae ad caput III.

 
 

 

 
 

Reformari. Per aquam reformari dicimur, cum formam gratiae Divinae, per peccatum amissae, postea in Baptismo recuperamus. Quid. Pro cur, ut Ovid. in Ep. Oenon. ad Parid.. ........ Quid arenae semina mandas? Auctoritas. Praestantia quaedam, ac velut insita dignitas. Exigenda est. Aliquibus tota haec sententia implexa videtur, ac propterea cum Junio ita legendum censent:.... aqua reformari tractamus, quid utique, etc. [1144D] meruerit officium. Ut opinor, auctoritas, etc. At quae sic interpungendi necessitas? aut cur non potius has voculas ut opinor ironice, pro scilicet, accipiamus, ut sensus sit: quasi vero DEUS nihil posset, quod supra vires, et exigentiam aquae, aut alterius creaturae, esset? A primordio, ipsius mundi videlicet. Suggestum, i. e. ornatum, seu in suas species evolutionem. Suggestus. Vid. Cap. praec. col. 1142. D. Impolita. Seu rudia adhuc et informia. Penes Deum. Pro apud DEUM seu in DEI potestate ac voluntate, sita erant, quidnam ex quolibet efficere vellet; quo ferme sensu idem noster in L. de Patient. c. 1, ait: Quod maxime bonum, id maxime penes DEUM, nec alius id quam qui possidet, dispensat, ut cuique dignatur. Quiescebant. Velut inertia adhuc, nullaque agendi facultate praedita. Inquit. Moyses nimirum. Genes. I, v. 1. inanitas: Symmacho αργον, vacuum; LXX vero per αορατος, Invisibilis. Hebr., in Vulgata inanis, Aquilae est [1145A] κενωμα, otiosum ac iners: Theodotioni κενον, invisa, seu invisibilis (meris utpote tenebris adhuc involuta) transferunt: prout idem noster Vulgatus locum quem dam Sap. II, 18, ita reddidit: Creavit orbem terrarum ex materia INVISA, ubi Graecus: εξ αμορφου υλης, ex INFORMI materia, habet. Incomposita. Hebraicam vocem Vulgata nostra per vacua: Aquila et Theodot. per ουθεν, nihil: Symmachus per αδιακριτον, indiscretum seu confusum; LXX per ακατασκευαστος, imparata, inelaborata, INCOMPOSITA, seu confusa, reddunt. Abyssum. Hebraicum Graecis omnibus αβυσσος, nimirum, ut Eustachius hoc nomen interpretatur, aqua nimia infinitum habens profundum, seu fundo carens, vel, ut Corn. a Lap. exponit, moles aquarum tunc terram omnem operientium, et demum Reverendiss. Calmeto nostro aquarum materia, terrae adhuc immixta, seu limus, est. Spiritus Dei. Quis vero hic, SPIRITUS DEI? [1145B] Non parva haec difficultas triplicem praecipue opinionem peperit. Prima tenet, intelligendum hic esse ventum, seu aerem super aquas vehementius commotum. Ita sentit Severianus, Gabalensis Ep. Saec. IV Scriptor, quem Theodoretus Interrog. VIII, in Gen. disertius exponit: Verius putaverim, quod hic aerem vocet spiritum; nam cum dixisset, DEUM creasse COELUM (scilicet Empyreum, ab IGNE, qui Graecis est pur, appellatum) et TERRAM, et Aquarum meminisset sub nomine ABYSSI, necessario AERIS mentionem fecit, etc. Neque haec sententia a SS. Basilio, Ambrosio, Augustino, etc. improbatur. Sane autem constat, quod Hebraei, quorum lingua superlativis destituitur, inter alia ad eosdem exprimendos adminicula non raro nomen quodpiam DEI proprium adhibere soleant, ut Gen. XXXV, 5. TERROR DEI (id est maximus, ac velut a DEO ipso immissus) invasit omnes. Sic Psal. XXXV, 7, habetur: [1145C] Justitia tua SICUT MONTES DEI, i. e. montes altissimi. Et Psal. LXXIX, 11: Operuit montes umbra ejus, et arbusta ejus CEDROS DEI, maxime nimirum sublimes ac proceras. Accedit quod iisdem, quibus Moyses Gen. I, 2, etiam Isaias XL, 7, vocibus utatur: Exsiccatum est foenum, quia SPIRITUS DOMINI sufflavit in eo; quod palam est de vento intelligendum esse. Secunda sententia multorum est, qui per spiritum illum, teste S. Aug. de Gen. ad lit. imp. c. 4, intelligunt VITALEM CREATURAM, qua universus visibilis mundus, atque omnia corporea continentur. et moventur, etc., aut, ut S. Joan. Chrysost. Hom. III in Gen. affirmat, quod ad fuerit efficax quaedam et VITALIS OPERATIO aquis (scilicet occulta ipsis impressa foecunditas ad progenerandas viventes creaturas, pisces nempe ac volucres Gen. I, 21), et non fuerit simpliciter aqua stans, et immobilis, sed mobilis, et VITALEM quamdam VIM habens. Tertia opinio de SPIRITU SANCTO exponit: in quam [1145D] me adigit louge major SS. Patrum numerus. Verius est (ait S. Basil. Hom. II in Hexaëm.), et a majoribus nostris probatum, quod spiritus ille SPIRITUS DEI SANCTUS dictus est, etc. Et S. Ambr. L. I in Hex. c. 8, inquit: Nos cum sanctorum et fidelium sententia congruentes, Spiritum S. accipimus, etc. Nec minus S. Hier. de Trad. Hebr. in Gen. affirmat. non de spiritu mundi dici, sed de Spiritu S. qui et Vivificator omnium a principio dicitur. Atque idipsum in Ep. ad Ocean. confirmat, inquiens: Incompositam et invisibilem materiam abyssorum magnitudine et deformibus tenebris opprimebat: solus Spiritus DEI in aurigae modum super aquas ferebatur, et nascentem mundum in figura Baptismi parturiebat. Quid vero S. Augustinus? Praeclare et hic in L. XIII Conf. c. 3, mentem suam aperit: Tenebam, inquiens, jam PATREM in Dei nomine, qui fecit haec (coelum et terram) et FILIUM in Principii nomine, in quo fecit haec: et TRINITATEM quaerens, quaerebam in [1146A] eloquiis Scripturarum ejus: et ecce SPIRITUS tuus superferebatur super aquas, etc. Unde non mirum, quod ex tanto consensu Patrum hanc quoque sententiam adoptaverit Ecclesia in Benedictione Fontis Baptismalis ita canens: DEUS, cujus Spiritus super aquas inter ipsa mundi primordia ferebatur, ut jam tunc virtutem sanctificationis aquarum natura conciperet, etc. Sed quid vetat, tres has opiniones quasi in unam compingere? Dicamus igitur, per SPIRITUM DEI imprimis intelligi ventum, seu aerem elementarem, et hunc singulari virtute DEI commotum, perfluendo aquas, his velut incorporatum fuisse, sicque eas ad progeneranda viventia foecundasse, et Spiritum Sanctum sub hoc aere invisibiliter latentem, easdem aquas virtute, per Baptismum olim animam sanctificandi quodammodo initiasse. Ferebatur. Hebraicum quod LXX per επεφερετο, superferebatur, exponunt, arcanioris nonnihil significationis apud Hebraeos esse dicitur. Enimvero S. Basilius in Hexaem. c. 1, Syri cujusdam interpretis [1146B] (quem communiter putant fuisse S. Ephrem, Basilii insignem amicum) testimonium adducens, sic profatur: Illud itaque επεφερετο, SUPERFEREBATUR, ait (Syrus ille), interpretatur pro συνεθαλπε, CONFOVEBAT secundum similitudinem εζωογονει ANIMABAT secundum similitudinem επωαζουσης ορνιθος, OVIS INCUBANTIS GALLINAE, et vitalem quamdam virtutem immittentis τοις υποθαλπομενοις, CONCALEFACTIS, nimirum ovis illis. Consonat Diodorus Tars. in praefatum Genes. loc. ita disserens: Vult enim Hebraica dictio () verbo επεφερετο respondens, significare, quod, sicut gallina ovis incubat, alis suis ea tanquam animanda molliter contingens, sic etiam Spiritus aquis superferebatur, eas vitali calore imbuens. Atque hoc ipsum S. Hieron. in Ep. ad Ocean. et L. de Trad. Hebr. nec minus S. Ambr. L. I. in Hexaem. c. 8. confirmant, ut apud Natal. Alex. T. I. Aet. M. I. Diss. I. Art. 2. Prop. 2. diffusius videre est. Et denique adhuc subtilius id S. Aug. de Gen. ad Lit. c. 4. explicat: Sicut superfertur [1146C] voluntas artificis ligno, etc., vel etiam ipsis membris corporis sui, quae ad operandum movet. Atque ita etiam individuus Augustini sectator S. Thomas. I. p. q. 66. a. I. exponit. Substantia. Subaudi sit. Dignationem, pro dignitatem. Sedes. Igitur Tertullianus jam Patribus illis, de quibus supra: Spiritus Dei, facem praetulit, non minus L. IV adv. Marc. XXVI, eandem sententiam insinuans: quanquam, si verum dicere velimus, parum constanter; nam. L. adv. Hermog. c. 32, in illud Amos IV, 13 (ut quidem LXX legunt) στερεων βροντην, et qui solidat tonitruum, και κτιζων pneuma, condit spiritum, etc., ita disserit: Eum spiritum conditum ostendit, qui in terras conditas deputabatur, qui super aquas ferebatur, librator, et adflator, et animator Universitatis, non, ut quidam putant, ipsum DEI significari SPIRITUM ( neque enim aquae Dominum sustinere sufficerent); sed eum spiritum dicit, de quo etiam venti consistunt, etc. [1146D] Aut igitur prioris suae sententiae immemor haec scripsit, aut in gratiam Montani sui (tunc enim huic jam se, eheu! plene addixerat) qui ipsemet se Spiritum S. sacrilege jactasse quorumdam relatione perhibetur, imo et ab ipsomet Tertull. in L. de Monog. c. 1, compellatione Paracleti salutatur, veterem suam sententiam fortasse expunxit. Liquor. Liquidum aeris elementum. Semper. Inde jam a primordio creationis suae. Laeta. Opponitur tristi abysso. Simplex. Uniformis per omnia substantiae. Subjiciebat. In quo Spiritus S. aurigae in modum super aquas veheretur, ut S. Hier. in Ep. 83 ad Ocean. explicat. Vide supra. Modulatricibus. Modulari ac mensuram disponere. Unde modulatrices aquae hic vocantur, quoniam [1147A] ex ipsis, velut modulantibus, ac praescriptos modulos cuilibet rerum speciei praebentibus, Universum hoc digestum aque coordinatum fuit. Deo constitit. Alii a DEO constitit. Quanquam non est, quod ordinariam lectionem omnino damnem. Nam et DEO Graeca phrasi, pro per DEUM: constitit vero pro firmiter stetit, aut potius pro constitutum est, intelligi potest. In medietate distinctis, seu in medio per hoc ipsum firmamentum separatis. Ita enim Gen. I, 6 et 7, sacer textus inquit: Fiat firmamentum IN MEDIO AQUARUM ET FIAT DIVISIO, vel, ut Vulg. noster habet, dividat aquas ab aquis. Et fecit DEUS firmamentum, divisitque aquas, etc. Gen. I, 6 et 7. Suspenderet, in centro Universi nimirum; namque inibi DEUS appendit tribus digitis molem terrae. Is. XL, 12. Habili, ad recipiendas ejusmodi figuras tractabili, [1147B] seu idonea. Succida, pro succulenta, ut idem Varr. L. II, c. 11, ait: A sudore ovium recens lana tonsa succida appellata est. Limo. Graeca phrasi pro in limum, in quem terra ex superstite humore aqueo emollita fuerat. Aut gratia. Ut Cic. L. II, Ep. 3. ad Quint ait: Caetera quae sunt in rebus nostris hujusmodi, plena dignitatis et gratiae, id est, venustatis. Ingenia. Ingenium de inanimatis quoque rebus, saltem improprie, dicitur, pro vi iisdem innata, seu intus genita, quam alias quoque indolem dicere solemus. Ego autem pro ingenia legendum ingenita i. e. ingenerata, suspicor. Instrumentum, ad infinitos prope usus et effectus. Parere, pro apparere, ut in L. de Spec. c. 8, idem Noster: Ante has tres Arae trinis diis parent. Vid. et L. I adv. Marc. c. 15, et alibi. [1147C] Aeternam. Ex contextu vehementer suspicor terrenam legendum esse. Quanquam aeternam tolerari posse existimem, ut sensus sit: ex cujus velut nutu vita aeterna dependet, etc., cum vim sanctificandi vel in ipso sui primordio quodammodo consecuta sit, ut supra dictum fuit, partimque Cap. seq. amplius exponetur. Caeterum vero Aquam quoddam Vitae aeternae symbolum esse, Christus ipse mulieri Samaritanae Jo. IV, 10, etc. ac praesertim v. 14, praemonstravit, inquiens: Aqua, quam dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam. In coelesti, i. e. per aliquid coeleste, scilicet Sacramentum Baptismi, ceu medium ad salutem nostram, quam in coelis denique adipiscimur, summe necessarium.

 
 

 

 
 

Notae ad caput IV.

 
 

 

 
 

Ipso habitu, seu, per illam, quam mox post sui creationem in se receptam habebat, initialem quamdam [1147D] vim sanctificandi. Super aquas. Ut Cap. praec, Not. Spiritus et ferebatur. Reformaturum. Ib. Not. Reformari. Mutuabatur. Sic etiam Exod. III, 2, mons Horeb, in quo apparuit Dominus Moysi in flamma ignis de medio rubi, ex praesentia DEI singulari quamdam sanctitatem contrahebat, atque ideo ad illum DEUS: Solve, inquit, calceamentum de pedibus tuis; locus enim, in quo stas, TERRA SANCTA est. Ib. v. 5. Simile exemplum occurrit Jos. III, 5, et alibi plura. Rapiat. Contrahat, velut vi quadam ad se rapiens. Insidere facilem. Hellenismus est; sic enim Graecus diceret: εισδυναι και εγκαθεζε προχειρον, cum Latinus, facile penetrantem et insidentem. Subtilitatem. Similitudine quadam corporali, et ad sensus accommodata uti videtur, de oleis quibusdam [1148A] ac tincturis, solidissimas etiam substantias penetrantibus. Quomodo autem substantia, aut qualitas spiritualis, in subjecto eorporeo recipiatur, id enimvero Philosophis multo difficilius explicatu est. Concepit, pro incepit fortasse: aut sensus est: vim sanctificandi concepit, i. e. in se recepit. Ex ea parte qua, i. e. in tantum, in quantum genus quidem, etc. In specie. Fors legendum in speciem. Diluatur. Quidam Codices deluatur habent; veteres enim deluere pro eluere, et apud Festum deluvium pro diluvio dicebant. In Tiberi. Romae nimirum, quam utique per Tiberim, flumen huic Urbi interfluum, designat. Petrum igitur Romae fuisse illicque cum Paulo passum, Tertullianus non hoc duntaxat, sed aliis quoque locis, ceu rem penitus indubitatam supponit. Sic enim L. IV adv. Marc. c. 5, ait: Videmus, quid etiam Romani de proximo sonent, quibus Evangelium et Petrus et Paulus, [1148B] sanguine suo signatum reliquerunt. Huic gemina sunt, quae in L. de Praescript., cap. 36, habet: Sed et Romanorum Ecclesia Clementem a Petro (ubinam vero nisi Romae? nam Clemens Romanus ortu fuerat, nec Roma, nisi jam Romanorum Episcopus, et a Trajano in exilium actus, discesserat) ordinatum edit. Rursus autem in Scorp. c. 15, ita loquitur: Orientem fidem Romae primus Nero cruentavit. Tunc Petrus ab altero cingitur, cum cruci adstringitur: tunc Paulus civitatis Romanae consequitur nativitatem, cum illic martyrii renascitur generositate. Igitur jam sub initium saeculi III, haec in Carthaginiensi Ecclesia, quin et per totam late Africam, invaluerat traditio, nemine, ne haereticorum quidem, quos tam acriter, et ubilibet, insectatus fuerat Tertullianus, eamdem quidquam convellere auso. Sed neque ita seclusa a Romanis erat Carthago, ut nonnisi tardius, ac incerto rumore, res paulo magis insignes, noviterque gestas, ultro citroque perferri [1148C] opus fuerit; nam et a Julio Caesare traducta illuc integra Romanorum civium colonia, et ab Augusto successore ipsa Africa Senatus potestati tradita, et ceu Provincia romana per annuos Proconsules deinceps administrata, et ab Italis navibus ob frumenti prope quotidianam exportationem (Africam enim Italiae horreum illis temporibus audiisse, ex Tacito l. III Hist., cap. 48, ac plerisque tum Graecis, tum Latinis rerum Romanarum Scriptoribus nimis quam notum est) tum aliorum mercimoniorum causa perpetuo frequentata fuerat. Oro igitur, obtestorque, quo Authore non Carthago tantum, sed tota Africa, sibi tantum, tamque constans mendacium alliniri passa fuisset, aut quomodo veritatis ipsius, per innumeras occasiones melius explorandae, tam incuria esse potuisset, ut non saltem Tertullianus, alias in Romanam Ecclesiam, praesertim postquam ad Montanum suum, impius desertor, transfugerat, convitiorum minime parcus, traditioni illi mendacem suam larvam detraxisset, non utique cessaturus, Romano Clero [1148D] hanc imposturam objicere, si in ejus saltem suspicionem unquam perductus fuisset? Aut annon ipsi Proconsules, ac imprimis, qui, teste Tacito, Hist. l. I, cap. 7, ultimis Neronis temporibus Africae praeerat, Clodius Mater, aut qui eum consecuti sunt, Vipsanus Apronianus, Vigellius Saturninus, etc., et maxime Scapula, ad quem Africanae Ecclesiae persecutorem, Tertullianus tam animose pro Christianis scripserat, traditionem his tam gloriosam, et ad eosdem in sua fide confirmandos tam validam, deprehensa falsitate evellere dubitassent? Ac deinde si Petrus alibi, an solus Apostolorum tam obscuro in loco martyrium subiisse credendus est, ut ne quidem rumor illius ad Tertullianum, aut quemvis ante vel postea alium, seu Carthagine, seu Romae, aut ubilibet demum versantem pertigerit? Aut denique Ecclesia Romana sola tam ignotae originis est, ut cum caeterarum prope omnium et longe ignobiliorum, primi fundatores ex [1149A] propabili saltem notitia designentur, in Romanae autem illius ortu assignando tota antiquitas decepta fuerit? Itaque haec Carthaginensis Ecclesiae traditio non temere illic exorta, aut subdole conficta, sed ab iis omnibus qui Petrum Romae viderant, praedicantem audierant, martyrio ejusdem oculati testes interfuerant, ad posteros propagata, Carthagini indeque reliquis africanis Ecclesiis, una cum Evangelio, quod hae a Romana Ecclesia, ut S. Aug. in Ep. 162 testatur, acceperant, illata fuisse, indubitato credi debet, tam fortiter per omnes ubivis terrarum Ecclesias stabilita, ut contra tot testium, et publicorum monumentorum, lapidum, templorum, etc., fidem nunquam deinceps vacillare potuerit. Vides ergo, vel solum hoc Tertulliani testimonium (nil enim jam dicam de aliorum antiquissimorum Patrum, et partim quoque ipsi Petro coaevorum, accedente prorsus unanimi consensu) ad traditionem hanc ipsis a suis fontibus accersendam, et sectariorum [1149B] audaciam, qua rem tam apertam, et cui ne alias quidem haereticorum aut schismaticorum ullus ante XVI Ecclesiae Saec. vel minimum contradicere ausus est, in controversiam jam pertrahunt frangendam. Nimirum moderni demum nostri tam nasuti, aut nasutuli potius sunt, ut, quae veteres omnes subolfacere non potuerant, ipsi jam odorari incipiant. Atque si mihi quidem contra hos tales pluribus agere collibitum, aut operae pretium esset, eos etiam, qui, ut a nostris sacris maxime alieni, ita apud illos alias maxima authoritate sunt, Pearsonium, Grotium, Usserium, Chamierium, Blondellum, Petrum Molinaeum, aliosque, quorum vel solis nominibus pauculi alii, et nuper nati, facile opprimi possent, longo agmine adducerem. Nunc ex illis vel duos, Samuelem Basnagium, et Guil. Caveum, attulisse sufficiat; quorum prior, licet in Annal. suis Politico-Eccles., ad an. 42, n. 8, pertinaciter neget, Petrum Romae Episcopum fuisse, attamen Romae fuisse, ad A. C. 64. num. 9, in haec [1149C] verba inconcusse affirmat: «Nulla unquam traditio «fuit, quae majore testium numero cingatur; ut de Petri in Urbem adventu dubitari non possit, quin omnia historiae monumenta convellantur.» Alter vero in Script. Ecclesiastic., Historia Litteraria, p. 5, ita ait: Petrum Romae fuisse, sedesque in ea aliquamdiu tenuisse, cum toto antiquitatis coetu intrepide affirmamus. Postquam deinde testes produxisset omni exceptione majores, et ex ultima antiquitate petitos, S. Ignatium Antiochenum, ipsius S. Petri discipulum, Papiam Hierapolit., Irenaeum, S. Polycarpi, Viri Apostolici, discipulum, Dionysium Corinthium, Tertullianum, Caium, presbyterum Romanum, et Origenem laudasset, ita pergit: «Post tot veneranda nomina, tam clara primae vetustatis monumenta, quis rem, tam perspicue, tam constanter traditam, in dubium revocabit? Certe si tam densa testium nubes, tam concors veterum sententia, pro cujusvis ingenii pruritu sit vellicanda, actum erit penitus de primorum Saeculorum memoria, nec cuiquam ultra [1149D] suam aetatem sapere licebit.» Ita nimirum quidam ex heterodoxis nostris, cum propria sua judicia ubilibet pro veritate obtrudant, cum tot contumeliosas contra Religionem nostram fabulas undique corradant, partim ipsi quoque excogitent; fidem sibi dari illico postulant, quibus neque tota antiquitas par est, ad fidem ab illis mutuo impetrandam. Verum cum hactenus ferme extra instituti nostri limites abrepti fuerimus, si quis insuper plura desideret, apud Calmetum nostrum in Diss. peculiari de itinere Romano S. Petri abunde inveniet. Philippus, qui communius creditur non Apostolus, sed unus ex septem primis Diaconis, Act. 6, v. 5, electis, fuisse. Fortuita, i. e. fortuito oblata. Retulit. Haec utique sententia ironiam sapit. Caeterum non hic Tertullianus Baptismum a Petro collatum cum Baptismo Joannis, qui prioris duntaxat praevia [1150A] quaedam figura, et quasi praecursio fuerat, penitus exaequare (manifestam enim, neque unicam, inter utrumque illum differentiam infra cap. 10, ponit); sed id duntaxat confirmare voluit, quamcunque aquam, per orbem hunc nostrum diffusam, utpote cum primigenia illa prorsus eamdem, aeque a Spiritu Sancto jam nunc adaptatam fuisse, ad salutem hominibus quocumque demum modo conferendam: etsi utique negandum non sit, Baptismum nostrum, utpote Sacramentum a Christo ipso institutum, longe efficacioris virtutis fuisse, quam Baptismum Joannis, qui non per se conferebat remissionem peccatorum, sed solum ad actus poenitentiae, per quos illa fiebat remissio, excitabat: qua de re Interpretes ac Theologi nostri passim videri possunt, nosque suo loco uberius confirmabimus. Praerogativa. Participantes nimirum, velut per transfusionem, privilegium illud, et aquae illius primitivae indolem. Sacr. sanctificationis, seu occultam illam, ac spiritualem [1150B] virtutem sanctificandi animam. Invocato Deo. Quae invocatio fit in benedictione fontis baptismalis: quem ritum jam Tertulliani temporibus adhibitum fuisse, et verisimiliter ab ipsis Apostolis descendisse, vel ex solo hoc loco satis colligitur. Aquis superest, seu super aquas est, iisque velut supernatat. Combibunt. An haec virtus sit vere realis ac physica a Spiritu S. aquis impressa, et physice causans gratiam baptismalem, an moralis duntaxat, in Tr. de Baptismo vehementer disputant Scholastici. Ad simplicem actum, pro simplici actui, ablutionis videlicet. Vice sordium, i. e. instar; vel loco sordium. In spiritu, seu in anima; peccatum enim, sola voluntate perpetratur, et in anima maculam spiritualem, quae Scholasticis peccatum habituale dici solet, relinquit. Reatum. Equidem nullam caro, seu corpus, culpam proprie dictam contrahit, neque fomes ille, quo caro [1150C] concupiscit adversus spiritum (ad Gal. 5, v. 17) peccati, nisi improprie dicti, rationem habet; quia tamen, ut rursus in scholis loquuntur, actiones sunt suppositorum, ac proinde non sola anima, sed totus homo, ceu ipsum suppositum, ex corpore et anima constans, in carne, ac per carnem peccat, inde etiam, propter intimam animae cum corpore unionem nimirum, tum culpae, tum poenae reatus quodammodo ad ipsum corpus, seu carnem, protenditur, adeo ut non quidem corpus per se, et propter se, sed anima in corpore, et per corpus, itaque totus homo, qui peccavit, puniatur. Ob ministerium. Igitur antea dicta praecipue vera sunt in peccatis carnalibus, seu quae carne, eaque quomodolibet demum concurrente, perficiuntur. Medicatis quod aquis, i. e. virtute medica imbutis, ut in naturalibus sunt thermae, et acidulae. Alias etiam, sed rarius, pro venenatis sumi solet, ut Suetonius Claudium imp. boleto medicato e vivis sublatum esse refert, et Silius L. VI, tela medicata veneno canit. Interventum. Alludit ad Piscinam probaticam, de [1150D] qua Joan. 5, et Noster cap. seq. apertius. Diluitur, scilicet propter eam culpam quam per corpus, et corporales ac sensibiles voluptates, incurrit. Mundatur. Mundatur. Ab ea videlicet macula, quam in anima, sibi intime innexa, contraxit.

 
 

 

 
 

Notae ad caput V.

 
 

 

 
 

  Spiritualium. i. e. destituta omni intellectu, etc., et nonnisi carnalia sapientes. Fors haec sententia ita interpungi posset: extraneae ab omni intellectu, spiritualium potestatem, seu virtutem, eadem efficacia, etc. Subministrant, seu attribuunt. Viduis, i. e. inanibus, ac omni ejusmodi virtute destitutis. Initiantur. Initiare, verbum in sacris praecipue usitatum, est consecrare, seu sacris imbuere, aut potius ad eadem idoneum reddere. «Erant (inquit Casaubon. in Athenaei l. VI, c. 15) quidam gradus in participatione mysteriorum observandi. Prima [1151A] omnium fuit η καθαρσις ( purificatio quaedam, per certas nimirum ablutiones facienda) deinde sequebantur mysteria parva, quibus instituebantur et praeparabantur ad majora; postremus erat actus Mysteriorum majorum, et illa, quae dicebantur εποπτεια, » scilicet inspectio secretiorum quorumdam sacrorum, ad quae initiati nonnisi exacto anno admittebantur, ut Plutarch. in l. de defect. orat. perhibet. Hactenus autem dicta egregie confirmat Clem. Alexandr. l. V. Strom., ita disserens: Non abs re ergo in mysteriis quoque, quae fiunt apud Graecos, primum locum tenent τα καθαρσια (purificationes, seu lustrationes) sicut etiam apud Barbaros το λουτρον, Lavacrum. Post haec autem sunt μικρα μυστηρια (parva mysteria ( quae habent aliquod fundamentum doctrinae, et προπαρασκευης, praeparationis, seu initiationis) futurorum, etc. Et Strom., l. VII, inquit: Ante mysteriorum quoque, seu sacramentorum, traditionem oportere καθαρμους τινας προσαγειν τοις μυεισθαι μελλουσιν αξιουσιν, expiationes, seu purificationes, quasdam [1151B] adhibere iis, qui sunt initiandi, mysteriis, etc. Cicero autem in II de LL. ait: mysteria illa appellari initia. Imo et apud nos Christianos dici vulgo solet, SS. Ordinibus aliquem initiare, et prima tonsura quaedam ad eosdem initiatio appellatur. Isidis alicujus. Io, Inachi filia, post Epaphi, sui e Jove filii, partum, agente Junone zelotypa, in vaccam conversa, et, postquam humanam formam recuperasset, Apidi, Aegyptiorum Regi, sub novo Isidis nomine nupta, ob maxima beneficia huic genti impensa, post mortem, una cum marito, ab Aegyptiis in deorum numerum adscita fuit. Nonnulli credunt, perfabulosam hanc deam (quod Isis Cimbrica lingua EST, EST, significet), infinitam DEI SAPIENTIAM adumbratam fuisse, quae Proverb. 8, v. 14, de se inquit: Meum EST consilium et aequitas, mea EST prudentia, mea EST fortitudo. Certe autem in Isidis templo sequentem olim inscriptionem repertam fuisse, Plutarchus in l. de Osiride et Iside commemorat: [1151C] Εγω ειμι παν το γεγονος και ον και εσομενον. Ego sum OMNE quod FUIT, et quod EST, et quod ERIT. Alii credunt, sub Iside Terram, aut Lunam, aut Caniculae sidus (eo quod ad hujus exortum Nilus Aegyptum inundare soleat), aut Cererem, aut Minervam, aut aliam ex deastris aliquam, latere; quidam vero apud illustrissimum et eruditiss. Huetium, Ep. Abrincinensem, in Demonstr. Evang., Prop. IV, cap. 10, num. 1. Nulla jam sexus ratione habita, cum Osiride, Astarte, Saturno, Cybele, etc., penitus confundunt. Quid autem? quod idem Huetius Moysen in Osiridem, conjugem ejus Sephoram, imo et sororem Mariam, in Isidem, apud idololatras Aegyptios migrasse contendat? Caeterum, quaecumque haec Isis fuerit, constat tamen, non a Romanis modo, aliisque multis populis, sed, ut Tacitus de Moribus Germ. refert, etiam a Suevis olim Isidi sacrificatum fuisse, idolo ejus ex Aegypto in Pontum Euxinum, indeque per Danubium illuc [1151D] sursum advecto. Plura apud Plutarch. in L. de Iside, Pitifc. in Lexic. Natal. Com. Mythol., l. VIII, c. 18. Demsterum de Ant. Roman. l. II, c. 22, aliosque reperies. Quod vero jam ad Sacra Isidis attinet, ea admodum arcana, ac nonnisi nocturna fuisse, a solis foeminis peragi solita, perhibentur. Testatur autem Herodot. in Euterpe, l. II, Sacerdotes Isidis quotidie frigida, interdiu ter, noctu bis, lavari consuevisse, et inter mysteria ejus amphoram aquae deferri solitam, Lucianus de Dea Syria narrat. Sed et Juvenalis, Sat. 6, de ejusmodi foemina sacerdote Isidis, canit: Hybernum fracta glacie descendet in amnem, Ter matutino Tiberi mergetur, et ipsis Vorticibus timidum caput abluet.... Et mox postea:....... Si candida jusserit Io, [1152A] A Meroë portabit aquas, quas spargat in aede Isidis, antiquo quae proxima surgit ovili. Mithrae. Qui Mithrae initia (seu mysteria) tradunt (ait S. Justin. M. in dialog. cum Tryph.) e petra eum natum esse memorant, et Spelaeum nominant eum locum, ubi initiari in eum credentes perhibent. Unde in vetusto quodam marmore Rosinus in Paralip. ad Demsteri Antiq. Rom., l. II, c. 8, legit: DEO. SOLI. MITRAE. FL. SEPTIMIUS. ZOSIMUS. U. P. SACERDOS. DEI. BRONTONTIS. ET AECATAE. HOC. SPELAEUM. CONSTITUIT. Haec vero Mithriaca sacra, quae in speluncis abditis fieri solebant, Persarum propria erant, qui nomine Mithrae, ut testatur Macrob., l. I Saturn., cap. 17, Solem colere, eique bovem, ex antro cornibus eductum, inter hymnorum concentus immolare consueverant. Erat igitur hoc idolum leonis vultu cum tiara, Persico habitu, utraque manu bovis cujusdam reluctantis cornua comprimens, ut ex Statio l. I [1152B] Thebaïd. discimus, ubi:....... seu te roseum Titana vocari, Gentis Achemeniae ritu, seu praestat Osirim Frugiferum, seu Persei sub rupibus antri Indignata sequi torquentem cornua Mithram. Porro de ablutionibus quae in initiis hujus numinis adhiberi consueverant, testatur Tertul. in l. de Coron. Mil., c. ult., et in l. de Praescript., cap. 40, ubi nos plura in Notis, g. Caeterum autem generaliter sacrificiis gentilium praemissas fuisse ejusmodi ablutiones, veterum monumenta passim testantur. Sic enim Hesiodus: Nunquam vina Jovi, superisve, rubentia libes, Ante manus fluvii quam pura laveris unda. Audiendus quoque Thucydides l. II Pelopon., ita loquens: Fonte etiam Calirrhoë in maximi momenti rebus usi sunt, ac etiamnum a priscis inde temporibus aqua illa ante nuptialia, et aliis in sacris assolet adhiberi. Sed et Pausanias in Eliac., l. I, cap. 164, eadem de [1152C] re ita testatur: Neque vero aut XVI Foeminae (erant hae sacris et ludis Junoniis in Elide praefectae) aut aediles Eliorum, ullam attingunt muneris sui partem, priusquam se peculiari lue et aqua (ex Piera fonte hausta) lustrarint. Certe autem Timarchides apud Natal. Com., l. I Mythol., cap. 4, memorat, Asterium quemdam fulmine percussum interiisse, quod manibus impuris (quia illotis) aram Jovis attigisset. Quid vero, quod nonnisi praemissis ejusmodi lotionibus preces ad deos fundi oportuerit? Apud Romanos cum sacrificandum erat (ut Dionys. Halicarn., l. VIII Antiq. Roman, cap. 71, locuples testis est) lotis manibus, et lustratis aqua pura victimis, etc... POSTEA PRECATI, tum demum ministros illas mactare jubebant. Salse autem hos tales Lact. l. V Instit., c. 20, irridet: Flagitiis, inquiens, omnibus inquinati veniunt ad precandum, et se pie sacrificasse opinantur, si cutem laverint: tanquam libidines, intra pectus inclusas, ulli amnes abluant, aut ulla maria purificent. Vide autem superstitiosi hujus ritus originem, et [1152D] spiritus illos nequam ubique SPIRITUS Divini nimium legas simias! Lavationem hanc (ait S. Just. M. in Apol. II, de Baptism. nostro loquens) cum audissent daemones per Prophetam promulgatam, effecerunt, ut et ingressuri in delubra eorum, et accessuri ad illos, etc... seipsos aquae adspersione lustrarent; quin ut toto quoque corpore laventur prodeuntes, priusquam ad templa, ubi illi collocati sunt, veniant, instinctu suo et opera curant. Caeterum illa pars templi, in qua sacrificaturi se abluebant, seu deluebant (vide cap. praec., not. in specie), proprie delubrum appellata fuit, significatione deinceps ad templum ipsum prorogata. Quanquam alii de vocis illius etymo aliter. Efferunt. Ita cum Matre deum (quam Graeci, et ex his Noster, l. de Spec., cap. 8, μεγαλην Μητερα, Magnam Matrem: Phryges vero Rheae, et Cybeles: Assyrii, teste Macrob. Sat., l. I, c. 23, Adergatis: Aegyptii, authore Servio in VIII Aeneid. Isidis, [1153A] Afri apud S. Aug., l. II. de C. D., cap. 4. Deae coelestis, Germani vero apud Tacit., l. VII. Hist. c. 20. Herthae () nomine appellabant) ad Almonem fluvium factitatum fuisse, ex Ovid., l. IV. Fast. et Lucano, l. I. de Bell. Pharsal. constat. Insignis pariter apud Tacit. l. XV. Annal. c. 44. locus est: Propitiata Juno per matronas, primum in Capitolio, deinceps apud proximum mare. Unde hausta aqua templum et simulacrum Deae prospersum est. Caeterum efferre hic significare videtur e templo ferre idola, ac antea aquis lota in publicis supplicationibus, seu processionibus (quales gentilibus multae erant, ac in Asia etiamnum sunt) per urbis vicos, et plateas circumferre. Villas. Villae, quasi vehillae, initio dicebantur casae quaedam in agris, ad convehendas ac recondendas illic fruges, recipiendos noctu colonos, et pastores cum gregibus suis, etc., nonnisi ex cespite, aut alia materia, quam necessitas imperabat, constructae; postea cum in statas rusticorum habitationes [1153B] transiissent, nonnihil firmius structae, tandem in voluptuaria quoque ac aestiva Nobilium receptacula transiere, lustralibus illius modi sacrificiis, et aspersionibus, eo solemnius deinceps inaugurari consueta. Huc quoque pertinebant Festa Palilia, mense Aprili in honorem Palis dei celebrari solita, de quibus Ovid. Fast. IV. v. 735. Pastor oves saturas ad prima crepuscula lustret, Unda prius spargat, etc. adhibita nimirum agresti illa et condigna apud Caton. de Re rust., c. 141, ad rusticum illum deum invocandum formula: Uti tu morbos visos invisosque, viduertatem, vastitudinemque, calamitates, intemperiesque prohibessis, defendas, averruncesque, etc. Quin pastores quoque ipsos et igne et aqua lustrari oportebat, de quibus Ovid. ib. vers. 725: Certe ego transilui positas ter in ordine flammas, Virgaque rorantes laurea misit aquas. [1153C] Sed quid vetat, huc quoque reducere adspersiones illas ambarvales, inter quas ambarvalis hostia circum agros, velut ambiens arva, ducebatur? etc. Domos. Vel unum hanc in rem adduco Theocritum Idyl. 24, ubi Tiresias vates domum Amphitryonis a serpentibus, quos Hercules in cunis utraque manu compressos suffocarat, expiari jubens, ait, Καθαρω δε πυρωσατε δωμα θεειω Πρωτον. επειτα δ αλεσσι μεμιγμενον ( ως νενομισται ) Θαλλω επιρραινειν εστεμμενον αβλαβες υδωρ. Templa. De lustratione templorum insigne rursus testimonium exstat apud Tacit., l. IV, c. 53, ubi cum Jovis Capitolini templum, a Vitellianis militibus destructum, a Vespasiano Imp. restaurandum erat, ut area ejus solemni ritu dedicaretur, Virgines Vestales cum pueris puellisque patrimis matrimisque (aream illam omnem) aqua, rivis et fontibus amnibusque hausta, perluere, etc. Longe autem antiquior hic ritus ab ipso Numa rege petitur, de quo Plutarchus in ejus [1153D] Vita inquit, fontem, qui locum irrigat (campum videlicet, ubi cum Egeria nympha versari solebat) aquam sacram Virginibus Vestae attribuisse, ut ex eo haurientes purificarent, et aspergerent sacram aedem. Urbes. Erant et sacra Amburbalia, cum scilicet urbs, ejusque pomoerium lustrabatur, ut apud Lucan., I Phars., v. 593: Mox jubet et totam pavidis a civibus urbem Ambiri, et festo celebrari moenia lustro. Longa per extremos pomoeria cingere fines Pontifices sacri, etc. Fiebat autem haec lustratio quotannis mense Februario, hunc enim secundum mensem Numa dicavit (ut ait Macrob., L. I Saturn., c. 13) Februo deo, qui lustrationum potens creditur; lustrari (quod antiquis erat februari) autem eo mense civitatem necesse erat, ut justa diis Manibus solveret. [1154A] Aspergine. Legendum putat Junius aspargine. At quid hac mutatione opus? Asperginem dicunt politiores Latini, ut Virgil., Aen. III:...... Salsa spumant aspergine cautes. Equidem in L. 4, ff. ad leg. Rhodiam de jactu, a Callistrato asparginem dictum invenio; at alia significatione, scilicet pro vitio rei ex aqua, maxime pluvia, contracto: quanquam non desint, qui ibi quoque aspergine legant. Apollinaribus. Hi ludi, cum Hannibal esset in Italia, monitu carminum Martii vatis, tum forte inventorum, primum ex SCto celebrati fuere, ut ex Livio, l. XXV, c. 12 et Macrob., l. I Saturn., c. 17, constat. Hic autem Noster potius sacrum illud apud Aegyptios celeberrimum, quod Horo (nam ut testatur Herod. in Euterpe, hoc nomine Apollo illis designabatur) ad Butum in insula Chemmi fiebat, respicit, aut ludos Apollini Triopio a Doriensibus sacratos, de quibus idem Herod. in Clio. [1154B] Pelusiis. Pelusium, nunc Damiata, ad ostium Nili maxime orientale sita est, civitas olim nobilis, a Peleo, Achillis patre, ut fertur, postquam ob interfectum fratrem Phocum in lacu vicino lustrari jussus, a Furiis, quibus ob illam caedem agitabatur, ad sanam mentem rediisset, condita, ubi in honorem Dianae, quae Aegyptiorum lingua, indeque ipsa civitas alio nomine Bubastis dicebatur, ludos quondam celeberrimos quotannis actos fuisse, iterum Herod. in Eut., c. 49, fuse memorat. Quanquam non ignoro, a Vulg. nostro Interprete Ezech., XXX, 16 et 17. Bubasten inter ac Pelusium distingui: Quasi parturiens dolebit (Sin) PELUSIUM, juvenes ( Phibeseth) BUBESTI gladio cadent. Tinguntur. Dubio procul ludos hos, ut alios ejusmodi omnes, sacrificia, praemissis utique ablutionibus, ac lustrationibus comitabantur. Praesumunt. Sicut rerum omnium generationem ab Aqua, ceu primo principio, proficisci, Philosophi non [1154C] postremae olim authoritatis, ac inter hos praecipue Thales Milesius, credebant, ita perjuri, velut ob jamjam et ubilibet imminentem deorum iratorum vindictam prope jam mortui, se ejusmodi ablutionibus, crimina illa, ut falso credebant, expiantibus, impetrata velut impunitate, ad novam vitam, ejusque securitatem redire, ac quasi regenerari sibi videbantur. Ut ergo apud Graecos magna perjuriorum frequentia erat, ita ante ludos, ne in iis, velut in illorum publicam vindictam, turpiter succumberent, maxime de diis antea per ablutiones ejusmodi propitiandis solliciti erant. Se expiabat. Exempla rei hujus plurima apud Graecos imprimis prostant; sic apud Herod., l. I, c. 7, Adrastus, fratricidii reus, a Croeso, Lydorum rege, expiatus fuit. Apollinem item e τ Dianam, ut Pausan. Corinth., cap. 51, memorat, Pythone caeso, ut se expiarent, Aegiala m venisse tradunt. Idem Pausan., l. I, c. 74, refert: Prius quam materni sanguinis maculam   expiationibus Orestes elueret, de Trazeniis nemo cum tecto recipere voluit, etc. Sed, si Virgilio credimus, jam apud Trojanos hic [1154D] ritus obtinuit; ita enim Aeneas ad Anchisen, Aeneid. II, v. 717: Tu, genitor, cape sacra manu, patriosque penates: Me bello e tanto digressum, et caede recenti, Attrectare nefas, donec me flumine vivo Abluero...... Et Senec. in Herc. fur., Act. IV, Sc. I, vers. 918:....... Nate, manantes prius Manus cruenta caede, et hostili expia. Hunc enimvero gentiliummorem ipse ridet Ovid., II Fast. Ah! nimium faciles, qui tristia crimina caede Fluminea tolli posse putatis aqua. Atqui constat expiationum et lustrationum nomine tunc nonnisi lotiones aqua factas intelligi consuevisse. [1155A] Singulare autem est exemplum, quod exstat apud Halicarn., l. V, Ant. Rom., c. 58, ubi cum ex Senatus decreto publica justaque caedes conjuratorum Romae facta fuisset, SC. tum factum est, ut tota lustraretur civitas, quod necessitate coacta esset civilis caedis auctor fieri: cum nefas esset ad sacra accedere, et victimas immolare, antequam facinus expiatum esset, luesque lustrationibus abolita. Naturae aqua, i. e. aquae naturali, suaeque naturae relicta. Emundationis. Pro auspicato faciendae, ac feliciter, ipsoque coelo annuente, suscipiendae emundationis. Itaque non video cur cum Junio legendum sit auspicii et mundationis. Medicari, i. e. medica virtute imbui. Quanquam et alio sensu, qui communior est, et hic melior, id intelligendum esse putem, ut l. XI Aeneid.: Sed non Dardaniae medicari (sanare) cuspidis ictum Evaluit. [1155B] Aemulum Dei, Diabolum videlicet. Sacramento, Seu mysterio, ac etiam extra usum, et applicationem aquae ad ablutiones hactenus descriptas. Sciunt. Alii sunt, nec male; quanquam sciunt mihi elegantius esse videtur, ideoque retinendum. Quique fontes. Fontes ex specubus, aliisve umbrosis locis erumpentes, aliquid divinitatis, aut diabolicae potius virtutis, habere credebantur; unde et divinus honor a caeca gentilitate ipsis impendi consueverat. De his Senec., Ep. 41, ait: Magnorum fluminum capita veneramur: subita ex abdito vasto eruptio aras habet: coluntur aquarum calentium fontes, et stagna quaedam vel opacitas, vel immensa altitudo sacravit. Erat etiam Romae fons, Egeriae Nymphae, ad radices montis Aventini, sacer, de quo Livius, l. I, c. 19, refert; Lucus erat, quem medium ex opaca specu perenni rigabat aqua: quo quia se persaepe Numa sine arbitris... inferebat, Camaenis eum lucum consecravit. Addit Plutarchus [1155C] in Numa, fontis hujus curae Vestales virgines ab eodem praefectas fuisse, etc., ut supra Not. Templa retulimus. Itaque fontes hujusmodi, ex horrida, nescio qua, locorum, unde scaturiebant, majestate omnino inter deos reponebant, ipsorumque adeo honoribus peculiaria quaedam sacra, ut erant Romae Fontinalia, III Octob. celebrari solita, aliaque multa alibi, instituebant. Neque vero beneficiis solum, sed malignis quoque fontibus arcanum quoddam numen inesse credebant, divinis cultibus propitiandum, ut exitialem illorum vim, quam tamen natura sibi inditam habebant, averruncarent; cujusmodi erant aquae Alcyoniae paludis apud Pausan. in Corinth. ad fin., quibus innatantes ad imum fundum trahebantur: fontes item Acidantis fluminis, e Lapitha, Arcadiae monte, oriundi, atque adeo tetrum odorem efflantis, ut hominibus vel solo halitu interficiendis par fuerit, teste eodem Pausan., in Eliac. I. Taceo plures ejusmodi alios, de quibus [1155D] Polemon, in l. de miris Siciliae, item auctor lib. de Mirab., qui vulgo Aristoteles creditur, Plin., lib. XXXI, Solinus, c. 31 et alii. Rivi. Rivus, ait Festus, vulgo appellatur tenuis fluor aquae, non spe, consiliove factus, verum naturali suo impetu. Alii alia hoc nomen significatione usurpant. Piscinae. Piscinae dicebantur non sola ιχθυοτροφεια, seu vivaria piscium, sed etiam aquae frigidae, ad natationes aut ablutiones voluptuarias in locum satis amplum et undique clausum, velut artificialem quemdam lacum, collectae, licet caeteroquin piscibus destitutae. Ita vero de Alexandro Imp. in Vita Lampridius: Unctus lavabatur, ita ut caldariis nunquam, vel raro, piscina, semper uteretur; et de Arriano Olympio Victor, Tunnunensis Episcopus, in Chronico ait: In piscina frigidae aquae vitam impie finiit. Talis quoque erat Probatica illa piscina, de qua Joan., V, et natatoria Siloe apud eumd., cap. IX; de quibus nos infra. [1156A] Porro balnea, et, quae horum pars quaedam, et nihil aliud quam balnea frigida erant, piscinas, diis, seu malis daemonibus, ac idolis sacras fuisse, Tertullianus ipse in lib. de Spect., c. 8, perhibet: Et plateae, et forum, et balneae, et stabula, et ipsae domus nostrae sine idolis omnino non sunt. Totum saeculum (mundum) Satanas et angeli ejus repleverunt. Quin et in lib. de Idol., c. 15, testatur: Et ostia in balneis adorari videmus... Idolo feceris, quidquid ostio feceris. Igitur inter caeteras idolorum sordes etiam balnearii, et ostiarii lares, et nescio quae alia coenosa numina, gentilibus erant, sub quorum turpissimis auspiciis lavarentur, vel verius multo foediori sorditie contaminarentur. Euripi. Euripus peculiariter dictum erat fretum illud vorticosum inter Euboeam et Atticam, septies per diem, totiesque per noctem reciprocans, seu aquas per vices evomens, iterumque resorbens: cujus causas cum frustra perscrutatus fuisset Aristoteles, prae moerore contabuisse, aut, ut alii (sed parum vere) narrant, omnino illuc se praecipitasse fertur. Extendi [1156B] postmodum haec appellatio coepit ad fossas et incilia (ut Lips. in Senec., Ep. 83, ait) cum aquis, qualia hortis et praetoriis ex more erant: imo et universim aquarum ex aquaeductibus receptacula ( παρα του ευριπιζεσθαι, quod per hos facile illuc aquae praecipitarentur, et in tumultuosos vortices circumagerentur, aut verius, terrae cujusdam portionem velut insulam circumfluerent) ευριποι dicta sunt, de quibus Pausanias in Lacon., cap. 96: Campus is, in quo suas ephebi committunt pugnas, euripo circumquaque, non aliter, quam mari insula, cingitur. Et Dionys. Halicarn., I. III, c. 91. Circum maximum, a Tarquinio exstructum, ita describit: ευριπος εις υποδοχην υδατος ορωρυκται, βαθ δεκαπους. I. e.: Euripus ad recipiendas aquas circumfossus est, decempedali profunditate, pariterque latitudine. De hoc item Suetonius, in Julio, c. 39: Circensibus, spatio Circi ab utraque parte producto, et in gyrum euripo addito, quadrigas, bigasque, et equos desultorios agitaverunt nobilissimi juvenes. [1156C] In his quoque editi ludi navales, aqua per euripos (sic enim etiam canales grandiores, et aquaeductus appellabantur) in ipsum circum immissa; quin et eo excreverat quorumdam Imperatorum luxuria, ut de Heliogabalo Spartianus memoret: Fertur in euripis vino plenis navales Circenses exhibuisse. Caeterum et hi euripi certis quibusdam diis sacrati erant, ut Tertull., lib. de Spect., c. 10, perhibet: Ea itaque (Mater magna, scilicet Ops, Tellus, vel Cybele) illic praesidet euripo. Cisternae. Ita vocantur subterranea aquae pluviae receptacula, quae Festus ita dicta putat, quod cis seu infra terram sint. Putei. Putei sunt profunda aquae vivae, et ex abditis quibusdam venis assiduo scaturientis, receptacula, quae Aeoles olim pothvria, απο του potou, dicebant; unde et puteos nostros a potu, quasi poteos, i. e. saluberrimum nobis potum subministrantes, appellatos volunt: qualis erat ille puteus apud Homer. Odys. X, ex quo Ulysses Tiresiae vatis manes erat ab inferis [1156D] evocaturus. Rapere. Illi nimirum, qui, ut S. Justin. M. in Apol. II, loquitur, a mortuorum manibus (seu spiritibus) λαμβανομενοι, και ριπτουμενοι, correpti, atque humi praecipitati, quos δαιμονιοληπτους, furentes, nominant omnes. arreptitios, et μαινομενους, Nocentis. Omnibus his fontibus, rivis, piscinis, euripis, cisternis, puteis, etc., certi quidam genii a gentilibus praefecti erant, qui, quoniam muliebri specie illic daemones apparebant, hac quoque forma colebantur, atque antra illa, fontium scatebris irrigua, inhabitare credebantur. Unde Virgil., I. Aeneid., Lybicum illud:..... scopulis penditibus antrum, Nympharum domum vocat. Sic etiam Pausanias in Boeotic. antri cujusdam Cithaeronidum Nympharum meminit. Et in Phocic., antrum Corycium describens [1157A] ait: Multi hinc illic e vivis fontibus fluitant rivi. Parnassi accolae sacrum Coryciarum Nympharum putant. Sic etiam, ut idem rursus in Boeotic. perhibet, ad Libethriadem fontem Libethridae Nymphae colebantur. Erant quoque fontibus aliis arae suae, aediculae, aut omnino templa, Nymphis sacrata, quae et Nymphaea dicebantur, ut illud supra fontem Cytheri fluvii apud Pausan. in Eliac. II. In specie vero illae Nymphae, fluminum, stagnorum, et puteorum praesides, Naiades, aut Ephydriades, etc., dicebantur. Sed et Comatas apud Theocr., Idyll. 5, per Nymphas λιμναδας, palustres, jurat. Ut autem Orpheus Nymphas Oceani et Thetidos filias appellat, ita has Virgilius, Aeneid. VIII, fluviorum matres putavit, quod fluvii e mari orirentur: Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est. Caeterum vero hae Nymphae nequaquam propitia semper habebantur numina, sed sacrificiis, ne nocerent, [1157B] placanda; unde Theocrito, Idyll. XIII: δειναι θεαι αγρωταις, dira rusticis numina erant, ut mox videbimus. Interea si quis forte plura desideret, apud Natal. Comit. Mythol. l. V, c. 2, tum et Eruditiss. nostrum Montfauconium, L'Antiquité expliquée, tom. I, p. II, l. IV, c. 7, reperiet. Enectos. Laut. Valla, l. IV, c. 27, appellat enectos, qui non jam enecati sunt, atque mortui, sed qui propemodum tales. Unde cum Noster in lib. de Jejuniis, c. 7, de severo illo jejunio Ninivitarum, quod etiam pecudibus enectis fiebat, mentionem facit, recte Junius haec verba de illis non jam mortuis, sed fame per hoc jejunium, quod Dan., III, 7, ex edicto Regis Ninive ad pecora usque extendebatur, ita maceratis, ut jam mortuis propiores, quam vivis, essent, explicat, hocque proprie per verbum enecare significari ait. Lymphatos. Dan. Heinsius in suis Lection. in Theocr., Idyl. V, ita inquit: «Nympharum quoties meminisset [1157C] antiquitas, earum iram deprecabantur, hoc est, insaniam, seu blepodaimonivan (quibus enim deae illae conspiciebantur, mentis statu excidisse putabantur) quod etiam vatibus accidere existimabant, quos νυμφοληπτους (hos autem Latini nostri non nymphatos, sed lymphatos appellare solent) dicebant.» Unde et Noster in lib. de Anima, c. 50, ait: Lymphaticos efficit Colophonis scaturigo daemonica. De hoc Eus., in Praep. Evang., lib. II, c. 5. appellantur παρα το φοβεισθαι το υδωρ, Hydrophobos. Υδροφοβοι quod aquam timeant. Atque id maxime accidit a cane rabido admorsis, quibus id miserrimum est, extremo aquae timore, parique simul siti vexari. Terribiles morbi hujus effectus, caeteraque huc pertinentia, vide apud Kirch., Mundi sub., lib. IX, sect. II, c. 5. Haec autem omnia gentiles, malis geniis, aquam insidentibus, olim imputabant, Profanus. In S. Script. sanctum, et profanum, opponi solent; profanus ergo hic appellatur, qui [1157D] cum sanctitate nihil quidquam commune habet. Piscinam. In Graeco textu κολυμβηθρα est, per quam piscina, eo sensu, quo supra Not. Aspergine, lavacrum vel natatoria significatur. Betsaidam. Graecus textus Joan., V, 2, ita habet: Εστι δε εν Ιεροσολυμοις επι πφοβατικη κολυμβηθρα, η επιλεγομενη εβραιστι Βηθεσδα, pe quae Vulgatus noster ita reddit: Est autem Jerosolymis Probatica piscina, quae cognominatur Hebraice Bethsaida, quinque porticus habens, etc. Ubi notandum, piscinam hanc non appellari probaticam a probando, sed απο των προβατων, enim seu ab ovibus; το προβατον Graecis ovem significat. Probaticam ergo idem hic ac ovinam aut ovilem dicere est. Vocabatur autem piscina ovium, quod in ea oves, aliaque animalia sacrificiis destinata, ablui, aut jam immolatorum exta detergi consueverint. Alii non ipsam piscinam, sed portam, ad quam illa sita erat (legitur enim in Graeco εν, vel ut alii [1158A] codices habent, επι τη προβατικη, in vel potius apud probaticam, forte eamdem, quae II Esdr., III, 1, appellatur Porta gregis), probaticam appellatam fuisse aiunt. Verum haec ως εν παροδω. Caeterum piscina haec, quae in Graeco textu Bethesda (alia Graeca exemplaria habent Bethseda), domus misericordiae, appellatur, in latinis exemplaribus Bethsaida, domus piscatus, dicitur, forte quod olim piscium vivarium fuerit. Commovebat. Credidere quidam hunc Archangelum fuisse Raphael, qui interpretatur Medicina DEI, ut olim peculiariter a DEO ad Tobiam a sua caecitate liberandum missus, ita ad aliorum quoque hominum graviores infirmitates curandas destinatus. Quisquis is fuit, non visibili quadam forma descendisse, sed solum aquam, virtute medica eidem quasi transeunter impressa, singulari DEI jussu imbuisse, sicque signum suae praesentiae visibile edidisse putandus est. Antecedunt. Figura enim semper debet esse notior, [1158B] et captui accommodatior; unde ad praefiguranda spiritualia semper solemus carnalia, seu sensibilia signa eligere, per quae ad spiritualium rerum, altiorumque mysteriorum, quae alias omnem captum humanum excedunt, intelligentiam velut manuducamur. Caeterum vero piscinam hanc BAPTISMI nostri figuram fuisse, inter caeteros SS. PP. maxime S. Ambros., lib. I de Spir. S., cap. 7, asserit: Habes etiam in Evangelio, quia Angelus secundum tempus descendebat in natatoria, et movebatur aqua, et qui prior descendisset in natatoria, sanus fiebat. Quid in hoc typo Angelus, nisi descensionem S. Spiritus nuntiabat, quae nostris futura temporibus, AQUAS (Baptismi utique) sacerdotalibus invocatae precibus, consecraret? Ille ergo Angelus S. Spiritus erat nuntius, eo quod per gratiam spiritualem medicina nostris esset animi ac mentis languoribus deferenda. Et in lib. de his, qui init. Myster., c. 4, non minus eleganter. inquit: Illis Angelus (in piscinam illam) descendebat: [1158C] tibi Spiritus Sanctus. Illis creatura movebatur, tibi CHRISTUS operatur ipse, DOMINUS creaturae. Tunc curabatur unus: nunc omnes sanantur. Ergo et illa piscina in figura, ut credas, quia in hunc Fontem vis Divina descendit. Denique paralyticus ille expectabat hominem. Quem? nisi illum Dominum Jesum natum ex Virgine, cujus adventu jam non umbra sanaret singulos, sed veritas universos. Gratia Dei. Scilicet post Christi, Auctoris gratiae, adventum. Remediabant. Eodem quoque verbo Noster ad Scapul., c. 4, utitur: Quanti honesti viri aut a daemoniis, aut valetudinibus remediati sunt. Vide etiam in lib. de Praescr., c. 38. Quanquam autem verbum hoc Ciceronianum non sit, adhibuisse tamen id noscitur S. Hieron. in Vita Hilarii. Spiritum. Quidam legunt: Spiritui medentur. Sed quid vetat spiritum retinere? nam et Terent. in Phormione habet: Quas, cum res adversae sint, minus [1158D] mederi possis. Reformant. Simpliciter pro formant, ut saepius retractare pro tractare, et aliis ejusmodi compositis pro simplicibus utitur. Liberabant. Singulis igitur annis nonnisi semel Angelus ille, ut censet Tertullianus, descendebat: itaque voces illas Joan. V, 3, κατα καιρον, secundum tempus, pro annua temporis revolutione accipit. Deleta morte, spirituali scilicet animae. Scilicet reatu. Reatus (Ciceroni ignota vox, primumque a Messala, ut Quintilianus, l. 8. c. 3, testatur, usurpata) debitum aliquod, cujus nempe quis reus, seu obnoxius est, designans. A Theologis autem duplex reatus distingui solet, scilicet culpae, ad satisfaciendum: et poenae, ad satispatiendum. Unde vulgo dicitur: Qui non habet in aere (quo nimirum satisfacere possit), luat in cute, qua satispatiatur. [1159A] Poena. Potest autem Noster hic dupliciter intelligi, scilicet de reatu poenae: quo sublato utique ipsa poena locum non amplius habet, vel quod verius arbitror, de reatu culpae: et tunc haec sententia nequaquam generaliter intelligenda erit; cum inter Theologos omnes certum sit, per poenitentiam deleta culpa mortali nihilominus remanere reatum poenae; attamen, cum antea aeterna fuisset, nonnisi temporaliter in purgatorio persolvendae. Uni autem Baptismo proprium est, quod sublato per eumdem reatu omnis culpae antecedentis, simul omnis reatus poenae auferatur. Ad imaginem Dei. Alludit sine dubio ad id, quod Deus Gen. I. v. 26, dixit: Faciamus hominem ad imaginem nostram, et ad similitudinem nostram - Et creavit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creavit illum. Ubi omnes Interpretes Graeci per εικονα, similitudinem, reddunt. Inter haec [1159B] duo autem, si imaginem et per ομοιωσιν, stricte loqui velimus, discrimen intercedere, S. August. in l. LXXXIII. QQ. q. 51, pridem notavit, inquiens: Sunt, qui non frustra intelligant, duo dicta esse, ad imaginem, et similitudinem: cum, si una res esset, unum nomen sufficere potuisset. Imprimis autem, ut S. Th. I p. q. 93. art. 9, in § explicat, similitudo consideratur ut praeambulum ad imaginem, in quantum est communius, quam imago. Nam, ait in cit. q. a. i. in §, Dicendum sicut S. Aug. dicit in l. 83, QQ. q. 74, Ubi est imago, continuo est similitudo: sed ubi est similitudo, non continuo est imago. Ex quo patet, pergit S. Thomas, quod similitudo est de ratione imaginis, et imago aliquid addit supra rationem similitudinis, scilicet quod sit ex alio expressa. Imago enim dicitur ex eo, quod agitur ad imitationem alterius. Unde ovum, quantumcumque sit alteri ovo simile, et aequale, quia tamen non est expressum ex illo, non dicitur imago ejus. At vero aliam quoque similitudinis significationem aperit cit. q. 93. a. 9. ita [1159C] loquens: Consideratur etiam ut subsequens ad imaginem in quantum significat aliquam imaginis perfectionem; dicimus enim, imaginem alicujus esse similem, vel non esse similem ei, cujus est imago. Atque sic Ps. 39, v. 7, pro imagine quadam fugitiva id est imperfecta, sumitur: Verumtamen in imagine pertransit homo. At vero similitudo, apud Graecos sumi solet pro imagine, quae presse ac velut ad unguem exprimit suum prototypon. Unde et Gen. V, v. 5, voces illae adhibentur ad perfectam similitudinem, quae est inter Patrem et Filium, exprimendam: Adam genuit ad imaginem et similitudinem suam, vocavitque nomen ejus Seth. Est igitur homo factus ad imaginem, non quoad corpus (hoc enim commune habet cum aliis animalibus, quae tamen non ad imaginem Dei creata sunt), sed quantum ad animam, quae natura sua est spiritualis, simplex, immortalis, intellectu et voluntate, ejusque libertate pollens, etc. Itaque anima attributa Dei in se, [1159D] velut speculo quodam, relucentia exhibet. Unde S. Aug. l. II de Gen. adv. Man. c. 7, pulchre observat: cum finxit Deus hominem de limo terrea, propterea non additum esse, ad imaginem et similitudinem suam, quoniam nunc de corporis formatione dicitur. Tunc autem homo interior (i. e. anima, quae intra corpus est) significabatur, quando dictum est: Fecit Deus hominem ad imaginem et similitudinem Dei. Atque haec similitudo est velut imaginis illius perfectio et complementum; quoniam non Dei perfectiones duntaxat, sed ipsa quoque velut ultima earundem lineamenta exprimit, ipsiusque etiam SS. Trinitatis symbolum quoddam existit, ut eleganter explicat author Libri de Dignitate hominis, c. 2, qui alias S. Ambrosio adscriptus fuit. Ait autem: Sicut ex Patre generatur Filius, et ex Patre Filioque procedit Spiritus S., ita ex intellectu generatur voluntas, et ex his item ambobus procedit memoria, etc. Sed quid praeclarius illo, [1160A] quod S. Aug. l. XIII Conf. c. 2, habet? Trinitatem ait, Omnipotentem quis intelligit? Et quis non loquitur eam, si tamen intelligit eam? Rara anima, quae, cum de illa loquitur, sciat quid loquatur - Vellem ut haec tria cogitarent in se homines, esse, nosse, velle. Sum enim, et novi, et volo; sum, sciens et volens: et scio me esse, et velle ut sim: et volo esse, et scire. Aurea confessio! Est autem et alia imago Dei in anima, eaque longe excellentior, quia penitus supernaturalis, qua videlicet Deo multo perfectius, quam per dotes nobis naturaliter ingenitas, appropinquamus, scilicet gratia sanctificans, quae, ut scholastici nostri ostendunt, est appropinquamus, scilicet gratia sanctificans, quae, ut scholastici nostri ostendunt, est formalis participatio divinae essentiae et naturae, per quam filii Dei nominamur, et sumus; praeterea autem fide intellectus noster cognoscit, et eum, ad quem spe tendit, charitate complectitur. Atque de hac imagine intelligendus est Apostolus ad Coloss. III, v. 9 et seq. dicens: Expoliantes vos veterem hominem cum actibus suis, et induentes novum, eum qui renovatur in agnitionem, [1160B] secundum imaginem ejus, qui creavit eum. Porro de utraque imagine pulchre copioseque disserit S. Ambros. l. VI Hexaem. c. 8. Denique vero homo singulariter factus est ad imaginem, Christi nimirum, qui, ut S. Thomas, I. p. q. 93. a. I. ad 2 notat, Primogenitus omnis creaturae est imago Dei perfecta, perfecte implens illum, cujus imago est, Homo, non similis Deo, sed ipse Deus; et ideo dicitur imago, et nunquam ad imaginem. Nam Apostolus ad Rom. 8. v. 29 ait: Eos autem, quos praescivit et praedestinavit, conformes fieri imaginis Filii sui. Itemque I. Cor. 15, v. 49, ita loquitur: Sicut portavimus imaginem terreni (Adam), portemus et imaginem Coelestis, Christi videlicet, quem mox antea v. 49 dixerat novissimum Adam in Spiritum vivificantem. Sic ergo per Baptismum ad imaginem Dei, restituitur homo, non naturalem illam (quam per peccatum in Adam amittere non potuit) sed supernaturalem Gratiae, quam per peccatum Adami deperdidit. [1160C] In aeternitate censetur. Imago Dei homines sumus in effigie, quamdiu videmus eum per speculum in aenigmate: similitudo efficimur, cum facie ad faciem I. Corinth. 13. v. 12. Nam scimus (ait Jo. I. Ep. c. 3. v. 2.) quoniam cum apparuerit, similes ei erimus; quoniam videbimus eum, sicuti est; nimirum tunc, quando nos omnes revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur, a claritate in claritatem, tanquam Spiritu Domini, II Cor. 3, v. 18. Atque sic demum intelligendum est istud Tertulliani: Imago in effigie, similitudo in aeternitate. De afflatu ejus. Haud dubie ad illud Genes. 2, v. 7, alludit: Formavit igitur Deus hominem de limo terrae, et inspiravit in faciem ejus (ad literam in nares ejus, ceu praecipuum respirationis organum) spiraculum vitae, et factus est homo in animam viventem. Porro per animam viventem literaliter intelligitur vita corporis; at quidam ex SS. Patribus in sensu mystico de vita animae, quae est gratia sanctificans, exponunt, ut S. Ambr. [1160D] in l. de Paradiso c. 5: Erat autem vita, sicut Apostolus (ad Coloss. V, 3) dixit, abscondita cum Christo in Deo. Homo ergo sive in umbra vitae erat, propter figuram futuram, etc., sive in quodam pignore vitae erat, quia habebat insufflationem Dei, etc.

 
 

 

 
 

Notae ad caput VI.

 
 

 

 
 

Sub angelo. Innuere videtur ministrum baptismi, alludens ad angelum illum in piscina Bethsaida, Cap. praeced. Praeparamur. An non autem paulo ante dixerat, recipere nos per baptismum Spiritum S. quem per peccatum amiseramus? Verum hic sedulo notandum, in S. Scriptura saepe inter Spiritum S. et Gratiam sanctificantem, quam per peccatum amissam in baptismo recipimus, distingui. Certum imprimis est, Apostolos ante diem Pentecostes jam baptizatos, aut certe aliunde Spiritus S. gratiam consecutos fuisse: [1161A] et tamen primum in die Pentecostes de illis, Act. II, v. 4. dicitur; Repleti sunt omnes Spiritu Sancto, et coeperunt loqui variis linguis prout Spiritus Sanctus dabat eloqui illis. Deinde Act. V, 14 et seq. Cum audissent Apostoli, qui erant Hierosolymis, quod recepisset Samaria verbum Dei, miserunt ad eos Petrum et Joannem. Qui cum venissent, oraverunt pro ipsis, ut acciperent Spiritum Sanctum, nondum enim in quemquam ipsorum venerat, sed baptizati tantum erant in nomine Domini. Baptizati ergo erant, et a peccatis suis per baptismum emundati, utique gratiam Spiritus S. vivificantis habebant; nondum autem Spiritum Sanctum habuisse dicuntur. Tunc imponebant manus super illos, et accipiebant Spiritum Sanctum. Apostoli igitur in die Pentecostes acceperunt Spiritum S. non quomodocunque, sed plenitudinem ejus, quae non solam inundabat animam, sed in corpus ipsum per certa quaedam signa visibilia redundabat: Repleti sunt Spiritu Sancto, et coeperunt loqui variis linguis, prout Spiritus Sanctus dabat eloqui illis. Sic et Samaritae [1161B] illi Act. V, 17, jam baptizati per impositionem manuum accipiebant SPIRITUM SANCTUM, id est, plenitudinem ejus. Atque hic est ille Spiritus S. quem pecunia sibi mercari impius ille Simon voluerat, ibid. v. 18: Cum vidisset autem Simon, quia per impositionem manus Apostolorum daretur SPIRITUS SANCTUS, obtulit eis pecuniam, etc. Ita quoque alius locus, Act. XIX, 5 et seqq. exponendus est: His auditis baptizati sunt (Ephesiorum quidam) in nomine Domini JESU. Et cum imposuisset illis (post Baptismum utique) manus Paulus, venit SPIRITUS SANCTUS super eos, et loquebantur linguis, et prophetabant. Porro illa impositio manuum, recens baptizatis facta erat ipsissimum Sacramentum Confirmationis. Sicut enim per Baptismum a Spiritu S. per quasdam velut gratiae suae primitias ad Fidem initiamur, sic per Confirmationem ipsum Robur Fidei, ac illius Spiritus plenitudinem, ceu per novam gratiam in fide jam adultiores [1161C] facti, consequimur. Spiritus ergo ille, qui per Baptismum erat invisibiliter datus, per Confirmationem ab Apostolis dabatur quoque visibiliter, cum annexis videlicet gratiis, ut appellamus gratis datis, scilicet curandi aegrotos, prophetandi, interpretandi, diversis linguis loquendi, etc., aliisque ejusmodi donis, sacramentali gratiae tunc adhaerentibus. Haec ante signa diu quoque postea in Ecclesia perseverasse, S. Justinus, qui A. C. 166, et S. Irenaeus, qui 12 annis postea martyrium subierat, et ille quidem in Apol. I. et Dialogo cum Tryph., hic vero L. V. haeres. c. 6 et alibi, perhibent. Sed satis constat, etiam versus finem II. Saec. in aliquibus Ecclesiis ejusmodi gratias gratis datas adhuc viguisse; multosque nimium credulos, aut alias incautos, propterea quod inter veras ac pseudo-prophetias non recte distinxissent, a Montano, ejusque mulierculis, donum prophetiae ac Spiritus Sancti afflatum temerarie et fallaciter jactantibus, seductos fuisse, ipsumque cumprimis Tertullianum nostrum foedissime in Montani haeresin prolapsum, [1161D] ut in QQ. Crit. Libro de Praescr. praemissis, Q. 4, ostendimus. Vide etiam ea, quae in Spicil. Theol. de Ecclesia Christi Diss. VI. Num. XIII. et seqq. diximus. Sic ergo per Baptismum jam recepto, sed invisibiliter, Spiritus Sanctus per gratiae infusionem a peccatis mundamur, simulque ad eumdem in sacramento Confirmationis plenius (non quidem jam sub ejusmodi signis visibilibus, sed cum invisibili plenitudine ac fidei contra internas et externas tentationes robore) recipiendum praeparamur. Baptismi arbiter. Ministrum hic intelligo, in cujus velut arbitrio ac potestate administratio Baptismi posita est. Quo sensu in lib. de Monog. c. 6, Noster [1162A] inquit: Habes Moysen, Dei de proximo arbitrum. Non obscure autem hic rursus alludit ad saepius jam memoratam historiam Piscinae Probaticae Joan., V, eo quod, sicut Angelus illic descendebat de coelo, commovens aquas, etc., et sicut S. Joan. Baptista, tanquam Angelus missus est ad praedicandum et administrandum Baptismum poenitentiae in Jordanis flumine: ita nunc sacerdos, tanquam alter Angelus ex officio suo ad hoc deputatus, seu missus, per ministerium Baptismi viam praeparet Spiritui Sancto per confirmationem, ut diximus, plenius infundendo. Fides impetrat. Non ipsius baptizantis, aut baptizandi (neque enim affectus Baptismi dependet ab opere operantis, aut subjecti recipientis; quis enim a parvulo fidem, seu actum fidei, exigere poterit?) sed fides intrinseca ipsi Sacramento, ceu operi operato, in quantum scilicet Baptismus a Christo institutus fuit ut administraretur in fide et nomine totius SANCTAE TRINITATIS: quae fides est intrinseca forma hujus Sacramenti. [1162B] Spiritu Sancto. Igitur ad formae hujus substantiam et valorem requiritur distincta invocatio trium Personarum Divinitatis, per quam Fides illa in Baptismo obsignatur, ut idem Noster in l. de Idol. cap. 12, ait. Unde ab antiquis Patribus a forma sua Sacramentali appellatur Baptismus sigillum, signaculum, obsignatio fidei, Sacramentum Trinitatis, Fidei, etc., ut apud Tourn. in Tr. de Bapt. Q. 1. a. 1. p. 146, videre est. Caeterum autem ex hoc loco manifeste colligitur, jam Tertulliani tempore in forma Baptismi tres Personas Divinas necessario exprimendas fuisse, et nequaquam Baptismum tunc in nomine solius Christi collatum fuisse, ut idem in l. adv. Prax. c. 26, habet, dicens: Nec semel, sed TER, ad singula nomina in PERSONAS singulas tingimur. Per benedictionem. Nomine benedictionis intelligit formam Sacramentalem Baptismi. Arbitros fidei. Multum hic nonnulli interpretes circa hanc vocem ex ipso Tertulliano laborant; [1162C] etenim in Apol. advers. Gent. c. 7, arbitros pro testibus, qui rei cuipiam gerendae intersunt, accipere videtur, inquiens: Semper etiam impiae initiationes arcent profanos (id est, ab impiis illismet superstitionibus alienos) et arbitros (scilicet ne illis tanquam testes intersint) cavent. Et ib. c. 16, ait: Verebatur extraneos arbitros (testes, aut inspectores) vanae culturae. Et in l. de carne Christi, c. 24, de Christo transfigurato loquens, in secessu montis in ambitu nubis sub tribus arbitris clarum dicit. At in eod. lib. cap. 21. arbitrum pro Auctore videtur sumere, de Christo ita inquiens: Hujus igitur gratiae disciplinae. Arbiter et Magister, illuminatorque, ac deductor generis humani, Filius Dei annuntiabatur. Vid. etiam, quae supra de hac voce arbiter diximus. Caeterum hoc loco arbitros pro testibus videtur sumere, fortasse ad illud 1 Joan. III, 7, alludens: Tres sunt, qui testimonium dant in coelo: PATER. VERBUM, et SPIRITUS SANCTUS. Sponsores salutis. Hoc nempe sensu, quo in Epist. ad Hebr. VII, 22, Melioris Testamenti Sponsor factus [1162D] esse Jesus dicitur. Igitur etiam PATER, mittens FILIUM, et SPIRITUS SANCTUS missus a Filio, Sponsores erunt; namque Pater per Filium, Filius ipse in Spiritu Sancto nobis salutem promisit. Nominum divinorum, id est, Personarum Divinarum ne quis inde Sabellianismum extundere conetur, quasi solorum nominum, nulla rerum in Divinis distinctio esset. Ut autem ternus est numerus Personarum, ita nominum quoque, scilicet in grammaticali sensu; at in Theologico unum Nomen est, id est, in tribus illis Personis una eademque dignitas et auctoritas. Quare irritus esset Baptismus in tribus nominibus Patris, Filii, etc. collatus; necessarium ergo est, ut in Nomine Patris et Filii, etc. fiat. Qua de re videndi Theologi, ubi de forma Baptismi tractant. Pignerentur. Non male pro pignorentur; nam et apud Cic. in Philipp. IV, et activo quidem sensu, invenio: Mars ipse fortissimum quemque pignerari [1163A] (seu sibi vindicare ac velut in pignus sumere) solet. Caeterum a Nostro hic in passivo sensu, pro oppignorari, sumitur, ut sensus sit: quod et testatio fidei et sponsio salutis per Baptismum, cui haec duo velut innectuntur, ceu quo jam dato pignore, obfirmentur. Ecclesiae mentio. Fortasse sic intelligendum est, quod necessario etiam Ecclesiae implicita mentio fiat, tanquam cui haec fiat oppignoratio. Trium corpus est, scilicet in tribus Personis Divinis, earumque Fide adunatum.

 
 

 

 
 

Notae ad caput VII.

 
 

 

 
 

Unctione. Nequaquam hic loquitur de Unctione confirmatoria (de hac enim cap. seq.) ; sed de ritu etiam hodie Baptismum mox subsequente. Nam post hunc fit osculum pacis, dein baptizatus inungitur chrismate in vertice. Imosanctus Hieron. in Dial. adv. Luciferianos ait, Presbyteris non licere, sine subjuncta unctione chrismatis baptizare. Non possum autem non hic adscribere ritum hujus [1163B] unctionis, prout is in Pontificali antiquo Metropolitanae hujatis Ecclesiae apud nostrum Edmundum Martene de antiquis Ecclesiae ritib. l. I, cap. I, art. 13, § 6, reperitur: «Cum infantes elevati fuerint a fonte,-Episcopus, vel Presbyter, chrisma requirens, faciat crucem cum pollice in vertice eorum, ita dicendo: Deus Pater Omnipotens-ipse te liniat chrismate salutis in C. J. D. N. in vitam aeternam. Pax tibi » Erat et alia unctio praecedens Baptismum, qua baptizandi ungebantur oleo in pectore et scapulis. Hujus unctionis jam Auctor L. Recognitionum (quisquis ille fuerit, certe vetustissimus) in l. III meminit: Baptizetur unusquisque vestrum in aquis perennibus, nomine Trinae Beatitudinis super se invocato, perunctus primum oleo, per orationem sanctificato. Hujus unctionis meminit etiam S. Joan. Chrysost. Hom. 6. in c. 2 Ep. ad Coloss. dicens: Inungitur baptizandus athletarum more, qui studium jam ingressuri sunt. Vide [1163C] etiam Auctorem l. I de Sacram. c. 2 et l. II, c. 7. inter opera sancti Ambrosii. Attamen haec unctio non fiebat per chrisma, sed oleum catechumenorum. De duplici hac unctione idem Martene ibid. ex antiquis Latinorum ita appellatis Ordinibus, ac Ritualibus, nec non Graecorum Euchologiis, abunde dabit. Caeterum neque illam unctionem Baptismo subjunctam Confirmationis Sacramentalis rationem habuisse, vel ex eo patet, quod Confirmatio a solis (apud Latinos saltem) Episcopis collata fuerit: unctio illa, licet chrismate, etiam a Presbyteris, nec in fronte, sed vertice data fuerit. A Moyse unctus est. Sic enim de Aarone in Sacerdotem consecrando Deus ipse, Exod. XXIX, 7, Moysi praecepit: Oleum benedictionis fundes super caput ejus, etc. Caeterum cornibus olim vasorum instar, veteres utebantur. Sic etiam unctio Regum fiebat per oleum ex cornu. Imple cornu tuum oleo, etc., dixit Deus ad Samuelem I Reg. XVI, 1, mittens eum ad David, in Regem inungendum. Tulit ergo Samuel CORNU OLEI, [1163D] et unxit eum in medio fratrum ejus (ib. v. 13). Sic etiam unctus fuerat Salomon a Sadoc, summo Sacerdote (III Reg. 1, v. 39). A chrismate. Christus a κεχρισται, ungo: χρισμα 3 pers. praet. pass. verbi crivw, autem a 1. pers. ejusd. praeter. κεκρισμαι factum est χριστος, dictum, et απο του χρισματος, unctus. Unde Is. XLV, v. 1: Haec dicit Dominus (UNCTO MEO, a unxit) Christo meo Cyro, etc. Unctio. Alias χρισμα ipsum unguentum, quo fit unctio, significat; unde et Latini Theologi in Sacramento Confirmationis inter Chrisma, et ipsam chrismationem, seu inunctionem, ipsiusque Chrismatis applicationem, quae alias a Graecis proprie χρισις dici solet, distinguunt. Quanquam a Patribus promiscue το χρισμα pro unguento et unctione accipi invenio. Sic Clemens Alexandr. l. I Strom. de veter. Lacaedemoniis, dicit quod dolosas quidem vestes, et [1164A] dolosas (τα χρισματα ) unctiones, recte existimaverint, appellaverintque. Et Paed. l. II. cum paulo ante dixisset: ου θεμις δολερα ειματα, χρισματα εις της αληθειας εισιεναι πολιν: nefas est vestes dolosas, et unguenta in civitatem veritatis ingredi; paulo post ita habet: Foemina semper τω της σωφροσυνης χρισματι συναλειφεσθω, divina pudicitiae unctione ungatur, sancto delectata μυρω, unguento, nempe Spiritu. Et in l. IV, το χρισμα της ευαρεστησεως, unctionem beneplaciti (id est, mentis Deo bene placentis) dicit. Quid multis autem, quando et in novo Testam. το χρισμα unctionem habetis a pro unctione sumitur? ut 1 Joan. II, vers. 20: Et vos χρισμα, sancto. Rursusque vers. 27: Et vos ( το χρισμα ) unctionem qua accepistis ab eo, in vobis manet. A Deo Patre. Unctus est autem Christus, tanquam Propheta, Sacerdos, et Rex; haec enim sola tria hominum genera antiquitus jungi consueverant: Haec unctio autem non chrismate quodam visibili, sed spirituali, ab ipsomet Spiritu S. facta est, quando scilicet Christus [1164B] baptizatus in Jordane, confestim ascendit de aqua; et ecce aperti sunt ei coeli, et vidit SPIRITUM DEI descendentem sicut columbam, et venientem super se. Et ecce vox de coelo dicens: HIC EST FILIUS MEUS DILECTUS, IN QUO MIHI COMPLACUI. Mat. III v. 16 et seq. Non autem hoc ita intelligendum est, quasi Spiritus S. gratiae suae plenitudine in Baptismo unxerit Christum (hanc enim jam a primo conceptionis suae instanti habuit, nullius jam amplius augmenti capace), sed quod Spiritus S. unctionem Christi, praecipue in Gratia CAPITIS et UNIONIS HYPOSTATICAE consistentem, signo aliquo visibili, tanquam pridem jam factam, demonstrare voluerit. Et hoc sensu Christus illud Isaiae LXI, v. 1: Spiritus Domini super me, eo quod unxerit me, ad se ipsum Luc. IV, v. 18, transtulit. Sic et Petrus Act. XVIII, 8, de Christo praedicavit: Quomodo unxit eum Deus Spiritu Sancto, etc.; quod S. Aug. L. XV de Trinit. c. 26, sic explicat: Non utique oleo visibili, sed dono gratiae, [1164C] quod visibili significatur unguento, quo baptizatos ungit Ecclesia. Nec sane tunc unctus est Christus Spiritu S. quando super eum baptizatum velut columba descendit. Tunc enim corpus suum, id est, Ecclesiam suam, praefigurare dignatus est, in qua praecipue baptizati accipiunt Spiritum Sanctum: sed ista mystica et invisibili unctione tunc intelligendus est unctus, quando Verbum Caro factum est, etc. Vide eundem porro. Liberamur, cum hac tamen differentia, quod Baptismus Sacramentum sit, peccata, tanquam maculas animae, abluens: unctio illa solum ad ritum subsequum hujus Sacramenti pertineat, liberationem illam vi gratiae Baptismalis, spiritualiter inungentis, factam, solum tanquam in symbolo rei praeteritae exhibens, non ipsamet novum gratiae augmentum conferens. Locus huic parallelus est in L. de Resurr. carn. c. 8, ubi Noster: Caro abluitur, ut anima emaculetur. Caro ungitur, ut anima consecretur. Caro signatur, ut anima muniatur. Caro manuum impositione adumbratur, [1164D] ut et anima Spiritu illuminetur. Verum de his mox explicatius.

 
 

 

 
 

Notae ad caput VIII.

 
 

 

 
 

Imponitur. Duae olim impositiones manuum celebrabantur in Baptismo: una, non Baptismum modo, sed illam ipsam quoque unctionem, quae est inter Baptismi ritus praevios (vide Cap. praec. Not. Unctione) praecedens, cujus mentio inter Ordines Baptismi Latinos, quos Edm. Martene de Rit. Antiq. Ecclesiae, l. 1, c. 1, v. 8, profert, frequenter occurrit. Altera erat Baptismum subsequens, nonnisi ab Episcopo facienda. Ubi sciendum, primis Ecclesiae saeculis Baptismum, solemnem nimirum, qui scilicet nonnisi in Sabbato sancto, et pervigilio Pentecostes dabatur, ab ipsismet Episcopis administratum, moxque ab iisdem Sacramentum CONFIRMATIONIS, velut instar complementi subjunctum fuisse. Unde de S. Ambrosio in [1165A] ejus vita S. Paulinus scribit: In rebus etiam Divinis implendis fortissimus labor, in tantum ut quod implere solitus erat circa baptizandos, 5 postea Episcopi, a tempore, quo decessit, vix implerent. Perseveravit mos ille multis in Ecclesia saeculis; sed cum in singulis Ecclesiis nimium increvisset fidelium turba, atque Episcopi in Evangelio praedicando nimis necessarii fuissent, idemque quoque obtinere inceperat, quod I Cor. 1, v. 17, Paulus dixit: Non misit me Christus baptizare, sed EVANGELIZARE. Atque inde factum est, ut non semper in Baptismo, etiam solemni, Episcopi praesentes esse potuerint, qui baptizatos statim confirmarent. Hinc MStum Pontificale Ecclesiae Apamensis in Syria, an. 1214 exaratum, quod noster Martene de Antiq. Eccl. Rit. L. I, c. 2, art. 1, § 3, exhibet, post omnes Baptismi ritus praescribit, ut, SI EPISCOPUS ADEST, statim oporteat eum (baptizatum) confirmari chrismate, etc. Imo jam Saec. VII, pauci Episcopi munus Baptismi obierant, scilicet aliis curis nimium distenti. Interim praxin hanc, neo-baptizatos [1165B] statim confirmandi, in aliquibus saltem Ecclesiis, etiam Latinis, ferme ad nostra usque saecula perductam fuisse, idem Martene l. c. § 1, testatur. Quod vero ad Graecos attinet, idem mos etiamnum apud ipsos perseverat, ut Sacramentum Confirmationis mox Baptismo, non autem ab Episcopo, sed ipso Presbytero baptizante, subjungatur: qua de re videndus Juenin Diss. VII, de Confirm. q. V, a. 2. § 1 et seqq. Per benedictionem, i. e. Certam quamdam verborum formam, qualis alias etiam in quibuslibet ferme Sacramentis ex mandato Salvatoris adhibenda est, quam etiam supra, Cap. VI. Noster per benedictionis vocabulum expressit. Invocans Spir. S. Caeterum totus locus hic favere videtur illorum sententiae, qui solam impositionem manuum (non etiam unctionem chrismatis) pro materia Confirmationis adstruunt: qua de re Theologi Dogmatico-Scholastici multis altercantur, imprimisque Tourn. Tr. de Sacr. Confirm. q. 1, a. 3. [1165C] Ingenio, i. e. Invento quodam artificiose excogitato: ut idem Noster in L. de Spect. c. 10, ait, daemones ab initio prospicientes sibi, inter caetera idololatriae, etiam spectaculorum inquinamenta, ejusmodi quoque artium ingenia inspirasse. Eo nimirum sensu, quo in L. de Pall. c. 1, arietem Romanum (machinam bellicam) Carthaginienses obstupuisse dicit, ut novum, extraneum, ingenium, i. e. inventum. Licebit spiritum. Certe non bonum; de hydromantis enim loquitur, qui ex aqua futurarum rerum vaticinia capiebant. Hujus artis studiosissimus fertur fuisse Rex Numa Pompilius, qui res ritusque religionis apud Romanos suos ordinaturus, quoniam aliter sibi consulere non posse videbatur, hydromantiam facere compulsus est, ut in aqua videret imagines deorum, vel potius ludificationes daemonum, a quibus audiret, quid in sacris constituere atque observare deberet. Ita S. Aug. L. VII de C. D. c. 35, et ibid. post alia quaedam: Quod ergo aquam egesserit, id est, exportaverit, Numa Pompilius, unde hydromantiam faceret, [1165D] ideo Nympham Egeriam (frigida sane nomenclatura) dicitur conjugem habuisse. Ita enim solent res gestae aspersione mendaciorum in fabulas verti. Concorporationem eorum, i. e. intimam eorum conjunctionem, aquae scilicet et spiritus illius. Accommodatis des. manibus. Seu impositis desuper manibus; hic enim ritus erat hydromantarum, aquas incantantium, ac velut potestati spiritus mali tradentium. Animare. Tota sententia haec ironiam sapit, atque ad magicos ritus alludit, quibus aquam ad usus magicos adhibere Hydromantae solent. Dicit autem alio, id est, superiore quodam ac potentiore spiritu, tantae claritatis (sicut nimirum Hydromantae jactare solent, ab illo spiritu tam gloriosos ac illustres effectus produci) animare, seu eam incitare, ac velut viventem reddere. Organo. Id-est, ministro, tanquam instrumento [1166A] sibi, ut Scholastici loquuntur, obedientialiter, in ordine ad quoscunquae effectus patrandos, subjecto. Per manus sanctas, per earundem videlicet impositionem. Modulari. Modulari est aliquid ad certum modum ac mensuram componere, ut jam supra Cap. III, Not. Modulatricibus, diximus. Per sublimitatem autem spiritualem facile intelligit vim producendi gratiam Sacramentalem Confirmationis, Episcopi confirmantis manibus quasi inditam, ac inhaerentem. Referam hic, quod non prorsus a nostro proposito alienum esse videtur, et ab Eunapio Sardiano, gentili, qui circa A. C. 380, inter suos non incelebris Sophista erat, de Jamblicho, insigni Platonicae Philosophiae sectatore, in Vit. Philosoph. narrat: Aliquanto post tempore placuit cunctis, stato anni tempore accedere ad Gadara, qui locus est thermarum in Syria, etc. Isthic cum lavaret (Jamblichus), pariterque caeteri darent lavationi operam, nata de balneis disputatione subridens Jamblichus: Tametsi religione, inquit, impediar, [1166B] quominus ista aperiam, vestra tamen causa id fiet. Simulque jussit discipulos sciscitari a popularibus indigenis, quibus jam olim nominibus donati fuissent duo e calidis fonticulis minores, sed caeteris elegantiores, venustioresque. Illi postquam imperata fecissent, significarunt, uni Amori nomen esse, alteri Anteroti, deo amantium injuriae vindici. Confestim ipse contacta manu aqua, paucis admurmuratis verbulis, de fonte imo pusionem excivit candidum, commoda statura, capillitio in fulvum aurum tincto, dorsi cute nitida, qui totus lavanti aut loto assimilis erat. Attonitis rei novitate comitibus: Transeamus, inquit, ad proximum fonticulum, simulque exurgens, praecedebat, in cogitatione defixus, ac suspenso vultu, ibique eadem, quae prius, peragens, Amorem evocavit, prioris per omnia similem, extra comas, nigrantes huic magis, et rutilas, et per collum sparsas. Ambo pueruli circumfusi arctis complexibus Jamblicho velut naturali patri inhaerebant: quos ille in proprias suas sedes e vestigio restituit, lotusque excessit, [1166C] etc. Haec ille. Nimirum evanidae hae imagines erant infernalium geniorum, et quantumlibet hi se lotos ac baptizatos simulabant, manibus per magum illum ex aquis extracti: non tamen manus illis imponere valuit, quibus eos in solido quodam statu confirmaret. Deformantes, pro praeformantes, seu figurantes, aut simpliciter formantes. Hoc certe posteriori sensu etiam apud Vitruv. L. VI, hoc verbum usurpatum invenio: Tragica scena deformantur (non utique in sequiori sensu, sed magis pro exornantur, accipiendum) columnis, signis, etc. Caeterum totus hic locus ex Gen. XLVIII, vers. 13 et seqq. petitur, ubi, Posuit (Joseph) Ephraim ad sinistram Israël (seu Jacob, qui illud nomen ab Angelo, quocum colluctatus fuerat, sibi impositum Gen. XXXII, v. 28, acceperat), Manassen vero in sinistra sua, ad dexteram scilicet patris (Jacob), applicuitque ambos ad eum. Qui extendens manum dexteram, posuit super caput Ephraim, minoris fratris, sinistram autem super caput Manasse, [1166D] qui major natu erat, commutans manus. Benedixitque Jacob filiis Joseph, etc. Joseph videlicet ambos filios suos coram Jacob, patre suo, constituit, et quidem primogenitum Manassen ad sinistram suam, quae scilicet directe respiciebat dexteram Jacob: Ephraim vero ad dexteram suam, et consequenter ad sinistram ejusdem Jacob, haud utique dubius, Jacob dexteram suam impositurum ei, qui ad dexterum quoque ejus latus collocatus fuerat, ipsi nimirum Manassi, sinistram vero alteri, scilicet Ephraim. Cum vero Jacob commutatas manus decussatim, id est, sese mutuo intersecantes, adeoque dexteram (quae natura sua dignior est, quia fortior) Ephraim, secundo genito, Manassi vero primogenito, sinistram imposuisset, Joseph, velut errorem, quem putabat, correcturus, dexteram patris a capite Ephraim removere, atque in caput Manassis transferre contendit: Jacob vero, altioris haud dubie [1167A] Mysterii conscius, in proposito suo perseverans, semel auspicatam benedictionem eodem ritu perfecit. In Christum futuram. Manus ergo illae in formam crucis decussatae ipsam Crucem Christi praenotabant. MANASSES nimirum Veteris Testamenti figura erat, tanquam (tempore nimirum) primogenitus: et quoniam illud ipsum figura erat Novi Testamenti, sic Manasses IN FIGURAM ipsius Christi erat, qui Coloss. I, v. 15, Primogenitus omnis creaturae dicitur. EPHRAIM vero, secundo genitus, exhibebat Novum Testamentum, eratque FIGURA ipsius Christi, et Ecclesiae, tanquam posterioris (sed nonnisi tempore rursus) ac quasi in Christo secundo genitae, sed meritis ac privilegiis longe amplioris, in qua non figura Crucis esset, sed crux ipsa, CHRISTUS CRUCIFIXUS. Itaque cum alii legant IN CHRISTO futuram, obnixe retineo in Christum futuram, scilicet, quae esset IN CHRISTUM, seu ejus Ecclesiam PER CHRISTUM redundatura. Emundata. Per ablutionem nimirum, quae fit in Baptismo Christi. [1167B] Benedicta, scilicet et per Baptismum, ejusque formam sacramentalem sanctificata, et per impositionem manuum deinceps confirmata. Caeterum non male fortasse videbitur haec sententia tacitam comparationem continere, ut adeo sic exponi possit: Sicut Spiritus S. in filios Joseph, Ephraim et Manasse, a Jacob per impositionem manuum benedictos, certo modo delapsus est: sic etiam in baptizatos, Episcopo iisdem manus imponente, Confirmationis gratia descendit. Descendit. Copulativa et videtur excidisse, ideoque hic supplenda. Columba. Ita veterum quidam credidere; at ex ipsis quoque veteribus Aristoteles, L. II de Hist. animal. et Plin. L. XI, c. 27, et recentiores Anatomici omnes, contrarium asseverant. Licet autem columbis quoque, aliorum instar animalium, fel sit, omnis irae et acerbitatis origo, istud tamen valde temperatum esse, et nonnisi vehementer irritatum [1167C] effervescere, in comperto est. Atque hoc sensu S. Aug. Tr. VII, in Ep. S. Joan. ait: Fel columba non habet, tamen rostro et pennis pro nido pugnat: sine amaritudine saevit. Figurae. Illum enim descensum Spiritus S. praefigurabat alia columba, illius Noe in Vet. Testam. simulque haec nostri Baptismi praevia quaedam figura erat. Mundi. Sic eleganter Diluvium illud Noeticum appellat, a S. Gregor. Naz. Oration. 40, de Bapt. vere peccati diluvium nominatum: eo quod totus mundus, peccatis ac sceleribus antea repletus, ac velut inundatus, superveniente diluvio sub Noe, universo prope genere humano in aquis misere suffocato, a peccatorum sordibus expurgatus fuerit. Ita etiam per Baptismum Christi ab originali et caeteris quoque omnibus, quae ante baptismum insunt, peccatis eluimur. Sane autem hunc ipsum Baptismum nostrum per Diluvium illud praefiguratum fuisse, ex ipsis SS. Literis I Petri 3, v. 20, et seq. liquet: In [1167D] diebus Noë, cum fabricaretur Arca, in qua pauci, id est, octo animae salvae factae sunt per aquam. Quod et vos (pergit Apostolus) nunc similis forma salvos facit BAPTISMUS, non carnis depositio sordium, sed conscientiae bonae interrogatio in Deum per Resurrectionem J. C. Idque amplius declarat S. Aug. L. XII. contra Faust. c. 14, ita inquiens: Noë cum suis per aquam et lignum (arcam) liberatur: sicut familia Christi per Baptismum crucis passione signatur. Et ibid., c. 17, ait: Post septem dies, ex quo Noë ingressus est in arcam, factum est diluvium, quia spe futura quietis, qua septimo die significata est, baptizamur. Sed et S. Basilius M. Hom. I, in Ps. XXVIII, 10, Baptismum diluvio comparat, inquiens: Baptismi itaque gratiam Diluvium nominat (Propheta), quo fit, ut anima peccatis abluta et purgata, excusso a se veteri homine, domicilium deinceps fiat accommodum Deo in Spiritu. Sed et similia in Hom. II, in eund. Psalm. habet. Coelestis irae praeco. Locus hic admodum impeditus [1168A] est; numquid enim columba, pacis oleam afferens, praeco coelestis irae fuit? Aliqui igitur putant pro irae restituendum esse gratiae. Cum enim in quibusdam MStis reperitur abbreviate grae, ab imperito librario voculam hanc in irae deformatam fuisse aiunt. Quanquam putem, etiam irae sustineri posse, si ita legamus: pacem coelestis irae (id est, pacatam coeli, antea nimirum irati, iram) praeco (ejusdem irae jam pacatae) columba (scilicet eamdem annuntians, atque praeconis instar toti mundo promulgans) terris adnuntiavit. Praetenditur. Nil vulgatius, quam ipsis olim gentilibus Oleam pacis figuram fuisse: hucque imprimis pertinet illud Maronianum: Paciferaeque manu ramum praetendit olivae. Sic etiam in Hadriani Imp. nummo quodam simulacrum cernitur flexo genu, dexteram ipsi Imperatori porrigens, sinistra vero oleae ramum praeferens, cum [1168B] inscriptione: RESTITUTORI HISPANIAE, scilicet eam pacatam reddenti. Pariter nummus quidam Severi Pii Aug. togatam exhibet figuram, similiter cum oleae ramo, addita epigraphe: FUNDATORI PACIS. Non minus etiam in Maximiani, et Philippi, patris, nummis, ejusmodi simulacrum cernitur, et prior quidem PAX AUGUSTI, posterior vero PAX AETERNA inscribitur. Plurima ejusmodi exempla, si locus foret, huc congeri possent. Eadem dispositione, pro eodem modo, aut eadem ordinatione. Carni nostrae. Haec enim, quoniam de terra formata est ( formavit enim Dominus Deus hominem de limo terrae) Gen. II, v. 7, recte terra dicitur. Pacem Dei adferens. De hac columba S. Ambr. L. II, in Luc. c. 3, ait: Simplicitatem lavacri requirit gratia, ut simus simplices sicut columbae. Pacem lavacri requirit gratia, quam in typo veteri columba quondam ad illam Arcam, qua sola fuit diluvii immunis, [1168C] advexit. Docuit me, cujus typus columba illa fuerit, qui nunc descendere dignatus est IN SPECIE COLUMBAE. Docuit, in illo ramo, in illa Arca, typum fuisse Pacis Ecclesiae: quod inter ipsa Mundi diluvia SPIRITUS S. ad Ecclesiam suam PACEM efferat fructuosam. Haec S. Ambr. Columba haec ergo tunc, cum terra jam a sordibus suis expurgata fuit, ramum olivae attulit; nunc Spiritus S. per Baptismum ablutis, pacem et gratiam animae in Sacramento Confirmationis affert, eamque oleo inungens ad luctam confirmat. Arca figurata. Atque in hac allegorica Arcae significatione Antiqui Patres, atque Interpretes passim concordant: ex quibus vel duos proferam, Origenem, et S. Augustinum. Prior ergo in Hom. II, in Gen. prolixe id confirmat, ex qua nonnisi paucula decerpo: Sicut tunc dictum est ad illum Noë, ut faceret Arcam, et introduceret in eam non solum filios et proximos suos, sed etiam diversi generis animalia: ita etiam ad nostrum NOE, D. N. J. C. in consummatione saeculorum dictum est a PATRE, ut faceret sibi ARCAM ex [1168D] lignis quadratis, et mensuras ei daret coelestibus Sacramentis repletas, etc. S. Aug. autem in L. XV de Civit. Dei, c. 26, ita pulchre disserit: Quod Noe, homini justo,-imperat Deus, ut arcam faciat,-in qua cum suis liberaretur a diluvii vastitate, procul dubio est figura peregrinantis in hoc saeculo Civitatis Dei, hoc est, ECCLESIAE, quae fit salva per LIGNUM, in quo pependit Mediator Dei et hominum, Homo CHRISTUS JESUS. Vide eumdem porro tum hoc, tum seq. c. 27. Item in Expos. Evang. S. Joan. Tr. VI, QQ. Evang. L. II, q. 44. L. De catechiz. rudib., c. 19, maxime autem L. XII, contra Faust., c. 14, et seqq. ubi copiosissime Arcam, ceu figuram Ecclesiae, exponit. De eodem quoque argumento legi possunt S. Gregor. M. Hom. XVI in Ezech. Rupertus Tuit. L. IV. Comment. in Genes., c. 71, et seqq. multique passim alii. Diluvio. Mendosus Junio videtur hic locus, quem proin ita restituendum credit: Si et mundus rursus deliquit, quo male comparatur Baptismus; diluvio [1169A] itaque ignis destinatur, etc. Ut proinde hunc sensum huic loco attribuat: «Quod si mundus post oblatam Dei, singularem Baptismo, gratiam, in peccata fertur, atque in ea ruit totus praeceps; quo facto in Baptismum est iniquissimus, et Baptismus male est comparatus: itaque, id est, propterea diluvio ignis destinatur mundus, ut quemadmodum olim aquis exundantibus periit, sic etiam olim igne judicii Divini consummetur.» At ego quidem malim retinere textum, obscuriusculum quidem, at qui hoc sensu, satis utique commodo, intelligi potest: Sed mundus nihilominus rursus deliquit, in peccata pristina recidivus (maxime in progenie Cham, in patrem suum tam contumeliosi, cujus filius Chanaan, posterique ejus Chananaei a Deo ipso maledicti fuerant (Gen. IX, v. 25) quo (i. e. qua re, vel ut adeo) male comparetur (non quod comparatio prior mala seu inepta sit, sed quod non solum bene Baptismus, tanquam peccatorum omnium sordes ex anima cujuslibet hominis, sicut diluvium ex universo [1169B] mundo, expurgans, comparetur, sed etiam in malo, seu alteri diluvio, ignis, qui mundo in extremo Judicio superventurus est, recte comparandus sit. Diluvio itaque (seu eapropter) ignis destinatur, etc. Recole, quae supra (Not. Mundi) diximus. Igni destinatur. Mundus videlicet: qua de re S. Justinus M. in Apol. II. p. m. 51. ita ait: Και Σιβυλλα δε και Υστασπις, γενησεσθαι των φθαρτων αναλωσιν λεγομενοι δε Στοικοι φιλοσοφοι, και αυτον τον Θεον εις π και αυ παλιν κατα μεταβολην τον κοσμον γενεσθαι λεγουσι, i. e. Et Sibylla vero, et Hystaspis, futuram rerum corruptibilium consumptionem per ignem dixerunt. Qui vero appellantur Stoici Philosophi, ipsum etiam Deum in ignem dissolutum iri docent, ac novum per mutationem mundum fore dicunt. Quid vero, quod Joseph. Lib. I Ant. Jud. c. 3, affirmet, Adam universalem rerum interitum praedixisse, unum INCENDIO, alterum DILUVIO? Reliqua [1169C] de duabus columnis, lateritia una, altera marmorea, ac alterutra saltem, aut ignem, aut aquas evasura, lubens praetermitto, nimium vulgata, et solius ferme Josephi hujus, quantum quidem constat, testimonio nixa. Interea tamen certum est, hanc de mundi interitu igneo opinionem, universam prope Antiquitatem pervasisse, ac ab ipsis quoque gentilibus, Zenone, Pythagora, Heraclito, Sophocle, etc. propagatam fuisse. Sed vide hanc rem gravibus S. Script. testimoniis nixam: ex quibus vel unum, caeteris luculentius ex II Petri 3. v. 5, profero: Coeli erant prius et terra, de aqua, et per aquam insistens Dei verbo: per quae ille tunc mundus aqua inundatus periit. Coeli autem, qui nunc sunt, et terra, eodem verbo repositi sunt, igni reservati in diem judicii, et perditionis impiorum hominum. Et post pauca: Adveniet autem Dies Domini ut fur; in quo coeli magno impetu transient, elementa vero calore solventur, terra autem, et quae in ipsa sunt opera, exurentur. Eruditissimus hac in materia est reverendiss. [1169D] Calmetus noster in prolegomenis suis Dissert. de fine mundi, etc. Restaurat. Sic enim erit in consummatione saeculi. Mittet Filius hominis angelos suos, et colligent de regno ejus omnia scandala, et eos qui faciunt iniquitatem: et mittent eos in caminum ignis. Matth. XIII, 40 et seq. Debeat accipi. Illae ipsae nimirum figurae baptismi nostri (nimirum et DILUVIUM, et IGNIS) admonere nos debent, quid post BAPTISMUM lapsos, nec postea per Poenitentiam redintegratos (minime enim Montano aut Novatiano adstipulandum, peccata post Baptismum commissa, pariter irremissibilia esse) in altera vita maneat.

 
 

 

 
 

Notae ad caput IX.

 
 

 

 
 

Patrocinia naturae, dotes scilicet naturales, Aquam prae caeteris elementis commendantes, de quibus Cap. III, per tot. [1170A] Privilegia gratiae. Gratuita, atque ejusdem naturae superaddita, de quibus Cap. IV itidem per tot. Solennia disciplinae, ritus videlicet, in Baptismo ex Ecclesiae ordinatione adhiberi soliti: ut supra Cap. VII et VIII. Praestructiones, seu praeparationes, et caeremoniae antecedentes. Hoc enim sensu noster hanc vocem in L. adv. Hermog. c. 16, usurpat: Igitur in praestructione hujus articuli, etc. Nec minus in L. de Resur. carn. c. 4: Deinde haeretici inde statim incipiunt, et inde praestruunt. Vide etiam L. de Praescr. Cap. XV. Precationes, precum formulae, praesertim in benedictione fontis baptismalis, aut in ipso Baptismo adhiberi solitae. Vide supra Cap. IV ( Not. Invocato Deo) . Religionem aquae. Religionem hic vocat sanctitatem illam, quae ipsi aquae baptismali, tanquam rei sacrae, et ad Sacramentum Baptismi destinatae, inest. Expeditus. Expeditos proprie dicimus, quorum pedes e vinculis, ceu impedimentis, exempti ac liberati sunt. [1170B] Sacramento. Sententia, quidquid reclamet Junius, ειρωτικως legenda. De saeculo. In sequiori sensu hic saeculum, ut S. Jacobus Ep. suae IV, 4, sumit: Quicunque voluerit amicus esse saeculi hujus, inimicus DEI constituitur. Et S. Paulus ad Gal. I, 4, de Christo inquit: Dedit semetipsum pro peccatis nostris, ut nos eriperet de praesenti saeculo nequam. Dominatorem pristinum, velut alterum, longeque immitiorem Pharaonem, qui per peccatum humano generi saevissime dominatus fuit, ac peccatoribus singulis etiamnum dominatur, donec per aquam Baptismi ab ejusdem tyrannide liberati fuerint. Cum servi essetis peccati, ait Apost. (ad Rom. VI, 20), liberi fuistis justitiae. Lege totum hoc Apostoli caput. Derelinquunt, Satanae nimirum et pompis ejus in Baptismo renuntiantes. Caeterum transitum maris Rubri figuram nostri Baptismi fuisse, ipsemet Apostolus I Cor. X, 1, et seq. satis declarat: Patres [1170C] nostri omnes sub nube fuerunt, et omnes mare transierunt, et omnes in Moyse baptizati sunt in nube, et mari; in quae verba S. Aug. L. XX contra Faust. c. 29, ait: Nubes, et mare rubrum Baptismus utique. Hostes sequuntur a tergo: moriuntur peccata praeterita. Et S. Ambr. L. de his qui initiantur, etc. c. 3, ita habet: Advertis quod in illo Hebraeorum transitu jam tunc sacri Baptismatis figura praecesserit, in quo Aegyptius periit, et Hebraeus evasit? Quid enim aliud in hoc quotidie Sacramento docemur, nisi quia culpa mergitur, et error aboletur? Itaque Christiani per Baptismum, tanquam mare rubrum, ad novam vitam transeunt. Mare (ait Theodoretus apud Calm. in I. Cor. X, 2) sacrum referebat LAVACRUM, quod baptizandi ingrediuntur: Nubes GRATIAM SPIRITUS S. Moyses, SACERDOTEM baptizantem: virga hujus legislatoris Jesu Christi CRUCEM: Israelita in mari CHRISTIANOS qui baptizantur: Aegyptii demersi, et dux eorum Pharao, daemones, de imperio quod in nos exercebant, dejectos. [1170D] Commodum. Latinius in usum commodum legit: cui non reluctor. Potest autem et vulgaris lectio, etsi duriuscula, retineri, atque in suum commodum intelligi pro in suam utilitatem, quam suavitate sua ac limpiditate hominibus afferre solet. Mosei, pro Mosis, gignendi casu. Remediatur. De hoc verbo vide supra Cap. XV. Caeterum historia haec Exod. v. 23, et seq. ita narratur: Et venerunt () IN MARA, et non poterant bibere aquas (DE MARA, eo quod essent () AMARAE; unde et congruum loco nomen imposuit, vocans illum (Mara, id est amaritudinem.... Et ostendit ei (Dominus) lignum: quod cum misisset in aquas, in dulcedinem versae sunt. Retro, pro antea, ut alibi saepius. Remedians. Ita etiam antiqui patres, ac inter hos S. Ambr. L. de his qui init. c. 3, exponunt: Marath, inquit, fons amarissimus erat; misit in eum [1171A] Moyses Lignum, et dulcis est factus. Aqua enim sine praedicatione Dominicae crucis (ecce lignum) ad nullos usus futurae salutis est; cum vero salutaris fuerit Crucis mysterio consecrata, tunc ad usum spiritalis lavacri, et salutaris poculi, temperatur. Sicut ergo in illum fontem Moyses misit lignum, hoc est Propheta: ei in hunc fontem Sacerdos praedicationem Dominicae Crucis mittit, et aqua fit DULCIS ad GRATIAM. Caeterum Junius hunc Tertulliani locum ita legendum putat: venas insaluberrimas aquas Baptismi scilicet ex sese remedians. At obnixe retineo nostram lectionem; non enim aqua Baptismi erat remedians illas aquas amaras, ceu venas insaluberrimas, sed lignum (seu Christus in ligno crucifixus) illas aquas, ad Baptismum destinatas, ac alias insalubres, seu nihil salutare, ac proficiens ad salutem nostram continentes, in dulcedinem, ex sese, seu propria sua virtute, in remedium peccatorum et salutem animae nostrae convertit. Defluebat. Cum enim populus Israel ex deserto [1171B] Sin pervenisset in Raphidim, atque ob acerbam sitim, qua vexabatur, contra Moysen murmurasset, jussit Deus illam ipsam virgam, qua antea mare rubrum diviserat, tollere, petramque, ad eliciendam inde aquam, percutere, etc. Exod. XV, 1 et seq. Simile quoque prodigium accidit in Cades, ut Num. XX, 13 et seqq. videre est. Utrumque respexit S. Paulus I. Cor, X, ita exponens: Omnes eundem potum spiritalem biberunt ( επινον γαρ εκ πνευματικης ακολουθουσης Bibebant autem de spiritali, consequente eos, petra: PETRA autem erat. CHRISTUS); sed non in pluribus, etc. Atque inde non Rabbini solum, sed et ex Christianis interpretes non pauci contendunt, Petram illam, aut certe petrae illius aquas, Israelitas deinceps in deserto semper comitatas fuisse. Ita enim Noster in L. de Pat. c. 5, ait: Post Mannae escatilem pluviam, post petrae aquatilem sequelam, etc. At quae prodigii tam immanis, et a Moyse neutiquam significati, hic adstruendi necessitas? Non enim Apostolus [1171C] hic de petra illa materiali, quae crat in Raphidim, sed de petra spirituali (proindeque etiam in sensu solum spirituali, seu mystico) loquitur, Christo videlicet, per petram illam praefigurato, qui tanquam PETRA VIVA Christianos (meliores Israelitas) per desertum hujus mundi assiduo comitatur, factus iisdem fons aquae salientis in vitam aeternam. Joan. V, 14. Atque ideo Noster hanc aquam, in Raphidim ex petra profluentem, merito inter Baptismi nostri figuras ponit. Benedici. Locus sane obscurus. Excidisse videtur quidpiam, quod omnino supplendum. Itaque sic legendum puto: Aqua in Christo, in quo Baptismum videmus benedici; qui sensus satis planus est. Quid vero istud, Baptismum benedici? Enimvero vel de antiquissimo illo ritu, ad nostra usque tempora perseverante, scilicet benedictione ipsius fontis Baptismalis, quae in Sabbatho S. et Vigilia Pentecostes fieri solet (vide supra Cap. IV, Not. Invocato Deo), vel de ipsa forma Baptismi (ut Cap. VI, Not. Per benedictionem) [1171D] intelligi potest. Aquae gratia, pro venustate ut dignitate, ut Cap. III, Not. Aut gratia, vel pro benignitate, favore, aut aestimatione apud seu penes Deum, cui prae caeteris elementis Aqua semper acceptior fuit, etc. Confirmationem, ut nimirum per aquam, ceu materiam suam, stabiliatur vel magis commendetur Baptismus. Aqua auspicatur, eamdem in vinum commutando, quod primum ejus miraculum fuerat. Hoc fecit initium signorum Jesus in Cana Galileae, etc. Joan. II, 11. Ad aquam suam invitat. Sic enim Jesus ad mulierem Samaritanam, Joan. IV, 44, sermocinatur: Aqua, quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam. Et Joan. VII, 37: Si quis sitit, veniat ad me et bibat. Qui credit in me, flumina de ventre ejus fluent aquae vivae. De agape. Αγαπη Graecis dilectionem significat. [1172A] Alias etiam Agapae significant illa primorum Christianorum convivia charitatis, quae ante S. Eucharistiae consecrationem, tum in memoriam ultimae Coenae Christi, in qua Sacramentum istud instituit, tum ad fovendam mutuam dilectionem, celebrare solebant: quorum apud nonnullos abusum Paulus I Cor. II, 20 et seqq. acriter reprehendit. Probat. Sic enim Matth. X fraternam charitatem commendans, vers. ult. ait: Quicumque potum dederit uni ex minimis istis, calicem aquae frigidae tantum in nomine discipuli, amen dico vobis, non perdet mercedem suam. Libenter. Quarta autem vigilia noctis venit (Jesus) ad eos (discipulos suos) ambulans super mare. Matth. VIX, 25. Transfretat. Et ascendens in naviculam transfretavit, et venit in civitatem suam. Matth. IX, 1. Similiter cum transfretassent (discipuli cum Jesu), venerunt in terram Genasar. Matth. XIV, 34. Lancea. Unus militum lancea latus ejus aperuit, et [1172B] continuo exivit sanguis et aqua. Joan. XIX, 34. Per hanc autem aquam Baptismum praefiguratum fuisse, S. Ambr. in Luc, XXIII, docet: Ex illo incorrupto licet corpore, sed defuncto, omnium vita manebat. Aqua enim et sanguis exivit: illa, quae diluat: iste qui redimat. Et S. Aug. Tr. 120, in Jo. ideo ait in cruce apertum fuisse latus Christi, ut illic quodammodo vitae ostium panderetur, unde SACRAMENTA manarunt, sine quibus ad vitam, quae vera VITA, est, non intratur. Ille sanguis in remissionem fusus est peccatorum: aqua illa salutare temperat poculum: haec et LAVACRUM praestat, et potum.

 
 

Notae ad caput X.

 
 

Constanter, scilicet pro continuo, seu statim: ut idem Noster in L. de Pat. cap. 3, de Christo ait: Parum est, si non etiam proditorem suum secum habuit, nec constanter denotavit. At alibi pro audacter et intrepide usurpat, ex. gr. in L. de Spect. cap. 26, ubi daemon ex obsessa quadam muliere, Constanter et [1172C] justissime quidem (inquit) feci. Credentes. Alludit utique ad id, quod Is. VII, 9, habetur; ubi quidem Hebraeus textus ita sonat: ad literam: Si non credideritis, neque fideles eritis, vel confidetis. Symmachus autem ita transfert: Εαν μη πιστευσητε, ου διαμενειτε; atque ex hoc Vulgatus noster: Si non credideritis, non permanebitis. Paulo aliter Theodoret. ουδ ου μη πιστευθειητε, nequaquam credetur vobis; demumque LXX: εαν μη πιστευσητε, ουδε μη su si non credideritis, neutiquam intelligetis; secundum quem tenorem Joan. Chrysost. Cypr. August. et alii Patres saepius hunc locum allegant. Videtur huic quoque consonare illud Joan. VI, 9, ubi Petrus ad Christum; Και ημεις πεπιστευκαμεν, εγνωκαμεν k. t. l. et nos credidimus, et cognovimus, quia tu es Christus, etc. Et Joan. X, 38: εαν εμοι μη πιστευητε, πιστευσατε, ινα γνωτε, και πιστευσητε οτι εν εμοι ο Πατη Si mihi non vultis credere, operibus credite, ut cognoscatis, [1172D] et credatis quia Pater in me est. Itaque si volumus mysteria a Deo revelata intelligere, antea debemus credere, ut adeo fidem praecedere oporteat, et ex fide sequi intelligentiam; quod Tertullianus etiam alibi confirmat, ut in L. de Cor. mil. cap. 2, ubi: Laudo fidem, quae ante credit observandum esse, quam didicit. Et L. IV, adv. Marc. c. 20, ubi, cum illo Isaiae testimonio similiter usus fuisset, mox subjungit: Haec erat fides, quae contulerat etiam intellectum. Denique ibid. c. 25, idem confirmat: Abscondit, inquiens, praemisso obscuritatis prophetico instrumento, cujus intellectum fides mereretur; nisi enim credideritis, non intelligetis. At quid Protestantes nostri? Prius nimirum intelligere volunt, deinde credere, propriae suae rationis lumini fidem suam commensurantes, et nequaquam vulgatum illud attendentes: Discentem oportet credere, antequam nimirum id, quod discit, intelligat. Vide ergo quid inter nos, illosque intersit. Hi non credunt, nisi [1173A] intelligant: nos credimus, ut intelligamus. Atque hoc est illud, quod Apostolus nos II. Cor. X, v. 5, monet, ut simus consilia (humana) destruentes, et omnem altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei (seu adversus ea, quae nobis per fidem de Deo innotescunt) et in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi. Mandatu tamen. Mandatus, us, quartae Declin. legitur apud JCtos: quae proin vox Tertulliano facile ex Jurisprudentia civili haerere potuit; nam civilium Legum apprime peritum fuisse, in Epitome Vitae ejusdem, Libro de Praescr., a nobis praefixa docuimus. Conditione. Seu secundum intrinsecam suam naturam, aut, ut alias loquimur, secundum substantiam. Erat ergo Baptismus ille tantum extrinsece, scilicet quantum ad mandatum illud Dei, ex quo fuit a Joanne administratus: non vero intrinsece, et quantum ad naturam suam, Divinus, sed omni virtute, sibi indita, destitutus. Praestabat. Baptismus ergo Joannis nullam habebat [1173B] efficaciam ad aliquid supernaturale in anima producendum, sicut tamen Christus baptismo suo vim inseruit ad producendam gratiam sanctificantem, et peccata per eamdem abolenda. Hanc Baptismi utriusque differentiam ipsemet Joannes, Marc. I, V. 8, luculenter significavit, inquiens: Ego baptizavi vos Aqua, ille vero baptizabit vos SPIRITU SANCTO. Praeministrabat. Sicut enim ipse Joannes tantum erat Praecursor Domini, praeparans nimirum viam ejus, Marc. I, 2, ita etiam Baptismus Joannis tantum erat prodromus quidam Baptismi Christi, velut ad eumdem per excitatos actus poenitentiae a peccatis avocans, et ad meliorem vitam disponens, non ipsam vitam conferens. Ita enim Author 22 ad orthodox. Respons. ad 2, XXXVII, ait: Baptismus Joannis proaemium fuit Evangelii gratiae. Et S. Basil. Hom. 13, de Exhort. ad Baptismum, inquit: Initiatorum erat Joannis Baptisma: istud vero perfectorum. Ac peccato illud avocabat: istud cum DEO conjungit, et familiarem reddit. [1173C] Potestate, seu libertate, scilicet per vites gratiae adjuta. Egere. Est enim Fides, ut Concil. Trident. Sess. VI, de Justific. cap. docet, dispositio quaedam, ipsam poenitentiam necessario antecedens, ut ibi latius. Cum ergo Luc. VII, v. 29, Omnis populus audiens, et publicani justificaverunt Deum (credentes nimirum Christo, Joannis dotes tam insigniter commendanti) baptizati Baptismo Joannis. Et mox pergit Evangelista: Pharisaei autem et Legisperiti consilium Dei spreverunt in semetipsos (increduli nimirum Joanni, Baptismum poenitentiae praedicanti, et ipsi Christo eumdem tam efficaciter suadenti), non baptizati sunt ab eo, neque digni hoc poenitentiae Baptismo, quoniam Fide, tam pertinaciter nimirum repulsa, destituti. Humanum. Seu res ab arbitrio hominis, ejusque liberis actibus necessario dependens. Necesse est. Pariter scilicet humanus, ut supra dixit. Vide Not. Conditione. Baptismus ergo Joannis [1173D] nonnisi ad poenitentiam excitabat, gratiae auxilia ad eamdem necessaria largiendo, non ipsa peccata delendo: utpote quod per actum perfectae poenitentiae seu contritionis, tanquam opus ipsius operantis, perfici necesse erat. Si coelestis fuisset. Sicut Baptismus ipsam gratiam sanctificantem et remissionem peccatorum, Divina sibique intrinseca virtute, seu, ut loquimur, ex opere operato, conferebat, ut jam alias diximus. Deus solus. Atque id quidem intelligendum est de potestate principali et authoritativa. Caeterum autem hanc etiam hominibus, velut instrumentis, per quos peccata nomine Christi dimittantur, et Spiritus S. conferatur, communicabilem esse, itaque etiam a Christo Apostolis, eorumdemque successoribus Episcopis, et per hos Presbyteris, communicatam fuisse, ex Joan XX, v. 22, et seq. constat, ubi Christus Apostolis insufflavit et dixit: Accipite Spiritum S. Quorum remiseritis [1174A] peccata, remittuntur eis, etc. Nihilominus vero, ut S. Pacianus Ep. 1, ad Sympronianum ait, quod per suos Sacerdotes facit Christus, sua Potestas est. Et Ep. 3. Quod ego facio, non meo jure, sed DOMINI; Dei enim sumus adjutores. Quare, pergit, sive baptizamus, sive ad poenitentiam cogimus, seu veniam petentibus relaxamus, Christo id auctore tractamus. Atque haec contra Protestantes nostros notanda erant, Sacerdotibus non veram potestatem remittendi, sed nonnisi mere declarativam jam factae a Deo remissionis, asserentibus. Descensurum. Si non abiero (ait Christus Joan. XVI, V, 7), Paracletus non veniet ad vos: si autem abiero, mittam eum ad vos. Quo testimonio Tertullianus utitur ad probandum, quod Baptismus Joannis gratiam Spiritus S. nondum conferre potuerit, eo quod Spiritus S. ante Christi in coelos Ascensum nondum se in Ecclesiam effuderit. Ex quo non pauci etiam ex nostris contendunt, neque Baptismum, a Christo institutum, ante Passionem et Resurrectionem, [1174B] imo et ejus Ascensionem, efficaciam conferendae gratiae obtinuisse. Verum hac de re potius Cap. seq. Ne auditu quidem noverant. Act. XIX, 2, et seqq. Paulus ad discipulos suos ait: Si SPIRITUM S. accepistis credentes? At illi dixerunt ad eum: Sed neque si Spiritus Sanctus est, audivimus. Ille vero ait: In quo ergo baptizati estis? Qui dixerunt: In Joannis Baptismate. Dixit autem Paulus: Joannes baptizavit Baptismo poenitentiae populum, etc. Ex quibus facile infertur, Baptismum Joannis non collatum fuisse in nomine S. TRINITATIS; alias enim SPIRITUM S. ignorare non potuissent, utpote in quem antea credere debuissent, tanquam per cujus gratiam remissio peccatorum fieri debebat, et animae sanctificatio conferri. Erant igitur hi ex Judaeis Ephesiis, qui a Joanne aliquando in Jordane baptizati fuerant, intereaque Ephesum reversi, nihil, antequam Paulus illuc pervenisset, de Baptismo Christi, hactenus ab Apostolis collato, neque [1174C] de impositione manuum, seu Sacramento Confirmationis, quod tunc Baptismo mox subjungebatur, donisque Spiritus S. illud comitantibus, quidpiam inaudierant. Et vero Paulus minime putabat, ipsis suffecisse Baptismum Joannis, eo quod per eundem nondum Christi Ecclesiae initiati fuissent. Quare loc. cit. v. 5 et 6, subjungitur: His auditis baptizati sunt in nomine Domini Jesu. Et cum imposuisset illis manus Paulus, venit SPIRITUS S. super eos, et loquebantur linguis, et prophetabant. Vide igitur quam multo infirmior fuerit Baptismus Joannis prae altero Christi. Spiritus prophetiae. Propheta enim erat Joannes, imo (quod Christus Matth. XI, v. 9, ad turbas dixit) plusquam Propheta. Vide et c. XXI, v. 26. Prophetabat enim, non ut antiqui illi Christum diu postea, sed mox post se venturum. Translationem. Scilicet quando Christus, a Joanne baptizatus, vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam, et venientem super se, Matth. III, v. 16. Sciscitatum. Nimirum Matth. XI, v. 3, cum Joannes [1174D] ad Christum mittens duos de discipulis suis, ait illi: Tu es, qui venturus es, an alium expectamus? Ex hoc autem credidit Tertullianus, Joannem de Christo, quem Messiam venturum toties tamque aperte praedicaverat, postea, Christo ipso suum praedicationis munus obeunte, de eodem, an verus esset Messias, dubitare incoepisse, ut idem Noster L. de Praescr., Cap. VIII, satis prodit, et in L. IV, advers. Marc., c. 18, adhuc apertius et prolixius significat, ubi in haec verba ait: Ipso Domino virtutum sermone et Spiritu Patris operante in terris, et praedicante, necesse erat portionem Spiritus Sancti, quae ex forma prophetici moduli in Joanne egerat praeparaturam viarum Dominicarum, abscedere jam ab Joanne, redactam (revocatam) scilicet in Dominum, ut in massalem suam summam (in quo nimirum tota massa et plenitudo Gratiae residebat). Itaque Joannes communis jam homo (quia jam a spiritu prophetico sibi ipsi relictus) et [1175A] unus jam de turba, etc. Hactenus et porro Tertullianus. Verum probabilius alii et Patrum et Interpretum existimant, Joannem nunquam de Christo dubitasse, sed discipulos suos, quos de miraculis Christi sibi nuntiantes, fortasse tamen de Divinitate ejus dubitantes invenerat, ad Christum misisse, interrogaturos; ut sic ex ejus praesentia, et miraculis coram patratis de ejus Divinitate plane convincerentur. Vide etiam S. Ambros. in Luc. Cap. VII, ubi praeterea mysticas et allegoricas missionis illius significationes affert. Candidatus remissionis. Qui apud Romanos ad honores publicos aspirabant, et in Comitiis singulas tribus circuibant, suffragia pro se exorantes. Candidati, a candida sua veste, appellabantur. Unde Tertull. in L. de Idol., c. 18, ait: Qui familiaritate Regum utebantur, Purpurati Regum vocabantur, sicut apud nos a toga candida Candidati. Extendi postmodum coepit haec appellatio latius, non ob vestis quidem, sed muneris similitudinem. Sic enim, qui Principis epistolas et decreta in senatu recitabant, itidem Candidati [1175B] appellabantur; quia per hoc munus ipsis erat aditus ad altiores honores, ipsosque magistratus, ut Ulp. in L. un. § 4, ff. de Off. quaest. docet. Sic etiam qui aetate juniores in tyrocinio exercebantur, paulo post ex ephebis egressuri, Candidati appellabantur; quo ferme sensu Quintil. Instit. L. V. Candidatos eloquentiae nuncupat. Proinde et Noster in L. de Orat., c. III, eos ANGELORUM CANDIDATOS nominat, qui meruerant coelestem illam in Deum vocem, et officium futurae claritatis ediscunt; quia ejusmodi secundum promissionem Christi, Matth. XXII, v. 30, erunt sicut Angeli Dei in coelo. Sic et L. ad Uxor., c. 7, velut in tyrocinio timoris Dei agentem, Candidatum Timoris appellat, et alibi ejusmodi alia habet. Ita igitur etiam Noster Baptismum Joannis vocat candidatum remissionis, quod eo initiati, ad Baptismum Christi, per quem fit plena peccatorum remissio, praeparati ac dispositi fuerunt. Caeterum et in sequiori sensu L. de Coron. c. 7, idololatras candidatos diaboli, [1175C] et in L. de Anim. c. 39, proles quasdam adhuc in utero matris genimina daemoniorum candidata appellat. In Christo. Scilicet in Baptismate Christi. Enuntiatum est. Quae nimirum fieret non in ipsius Baptismi Joannis, sed Baptismi Christi, postea secuturi, virtute; sic enim solus ex operato, seu intrinseca sua virtute, remittebat peccata, ut jam saepe alibi diximus. Spiritu et igni. Ita enim Luc. III, v. 16, Joannes ait: Ego quidem aqua baptizo vos: veniet autem fortior me, ipse vos baptizabit in SPIRITU SANCTO et IGNI. Non utique exclusit aquam a Baptismo Christi, sed id solum significare intendit Joannes, suam ablutionem solum simplicem esse, simplici nimirum aqua exterius factam; at illam in futuro Christi Baptismo fore ad altius mysterium et ad interiorem quoque ablutionem animae, quae sine gratia Spiritus Sancti nequit, elevandam. [1175D] πυρι, Θυισ vero sit ille Baptismus, εν Πνευματι αγιω, και in Spiritu Sancto et igni, multos exercuit, quin et quibusdam vehementer errandi occasionem praebuit. Fuere enim veterum haereticorum quidam, qui ignem illum simpliciter, ac de vero et elementari igne nostro intelligendum, ideoque in Baptismo non minus ignem quam aquam adhibendam putarunt. Sic enim Clemens Alexandr. vel quisquis alius hujus scripti author est, in Eclogis Propheticorum testatur: ενιοι δε, ως φησιν Ηρακλεων, πυρι τα ωτα κατεσημηνατο, hoc est: Quidam, ut ait Heracleon, igne aures sigillatorum (baptizatorum) adurebant. Sed et Author Carm. in Marcion. L. I, de igneo quodam Valentini haeresiarchae baptismo memorat, ceu qui Bis docuit tingi, traducto corpore flamma. S. Aug. quoque de Haeres. ad Quodvult. haer. 59, Seleucianos haereticos igne Baptismum contulisse perhibet. Quidquid vero de his sit, certum est, ab Apostolis nunquam ignem ad Baptismum adhibitum, adeoque [1176A] id a Christo minime praeceptum fuisse, ac proin Ecclesiam ab hac praxi semper abhorruisse. Quare Catholicorum Interpret. nonnulli rectius putant, per illud in spiritu et igni denotari ipsum Baptismum Christi, in quem supervenit Spiritus S. in specie columbae, simulque (ut S. Justinus M. in Dial. cum Tryph. p. m. 246, perhibet) κατελθοντος του Ιησου επι υδωρ, και πυρ ανηφθη εν τω Ιορδανη, h. e. Cum Jesus in aquam descendisset, etiam ignis in Jordane accensus fuit. Sed et in nostro Baptismo accenditur invisibilis quidam ignis, cum gratia Spiritus S. cordibus nostris illabitur, et, ut S. Ambr. in L. de Elia et jejun. cap. ult. loquitur, peccata nostra consumit, animamque ab horum scoriis purgat. Sunt dein, qui cum S. Aug. in Ps. 65, de exorcismis, Baptismo nostro communiter praemitti solitis, intelligunt; ait namque: Unde plerumque immundi spiritus clamant: Ardeo; si ille ignis non est? Post ignem autem exorcismi venitur ad Baptismum. Alii per Baptismum illum ignis cum Authore Operis imperf. in [1176B] Matth. Hom. 3, designant (metaphorice nimirum) tribulationes et persecutiones, quibus fidelium justorum in fide constantia, et in adversis patientia, velut aurum in fornace ignis, probatur. S. Basil. in Hom. de Bapt. intelligendum contendit ignem illum de verbo doctrinae, quod et peccatorum malitiam arguit, et justificationum gratiam manifestat: quae quidem expositiones satis commodae, sed nonnisi metaphoricae sunt. Denique autem Tertullianus noster de die judicii, atque igne infernali damnatorum exponit, ut paulo post videbimus. Interea mihi, fateor, praeplacet eorum sententia, qui ad literam intelligunt de Spiritus S. non in Apostolos duntaxat, sed in eorumdem discipulos quoque, recens baptizatos, visibili descensu in forma ignis: cujus exemplum sat fulgidum et illustre Act. XI, vers. 11, habetur, ubi ita S. Petrus: Cum autem coepissem loqui, cecidit Spiritus S. super eos, SICUT ET IN NOS IN INITIO, adeoque etiam in forma ignis, sicut cecidit [1176C] in Apostolos in die Pentecostes. Sensus igitur dictorum S. Joannis Baptistae hic esse optimus, planeque literalis videtur: Ego quidem aqua (sterili scilicet elemento, nec vim gratiae in se habente) baptizo vos, etc. Ipse autem vos baptizabit (non sola aqua) sed in Spiritu S. (aquam Baptismi ad progenerandam gratiam foecundante) et igni, scilicet gratiis Spiritus S. in igne per impositionem manuum superventuris. Atque hic est ille Baptismus igneus, quem Christus ipse Act. I, v. 5, praenuntiavit. Joannes quidem baptizavit aqua, vos autem baptizabimini SPIRITU SANCTO non post multos hos dies. Et paulo post v. 8: Accipietis virtutem supervenientis Spiritus Sancti in vos, etc., quae mox 10 diebus postea, cum complerentur dies Pentecostes, adamussim impleta esse novimus. Aquae fides. I. e. illa fides, quae est in aquam seu Baptismum aquae, est stabilis, firmiter perseverans, ac perpetuo largiens id, quod ad nostram salutem necessarium est. Aut: aqua illa fidelis est, [1176D] servans promissa, eo nimirum sensu quo Isa. XXXIII, v. 16, dictum fuit: Aquae ejus fideles sunt. Aut denique sensus est: sola fides vera et sincera est, in qua ad salutem abluimur, etc., simulata vero et instabilis seu non seria, moxque iterum deserenda, tingitur in judicium. In judicium. Hunc supra prolixius expositi textus sensum Tertullianus ex illo S. Pauli 1. ad Cor. III, v. 13, et seqq. hausisse videtur, Uniuscujusque opus manifestum erit; DIES enim DOMINI declarabit: quia in IGNE revelabitur: et uniuscujusque opus quale sit, IGNIS probabit. Si cujus opus manserit-mercedem accipiet: si cujus opus arserit, detrimentum patietur; ipse autem salvus erit: sic tamen, quasi PER IGNEM. Idque ipsum est, quod ab Isaia c. IV, v. 4, praedictum fuerat: Abluet Dominus sordes filiarum Sion-in SPIRITU JUDICII, et SPIRITU ARDORIS, seu ignis; in quem locum S. Basilius ait: [1177A] Baptismus Joannis erat expurgatio sordium, haec autem ipsa regeneratio per Spiritum S. id quod examen fit per IGNEM JUDICII. Et in L. de Spir. S. ad Amphil. c. XXXV, inquit: IGNIS BAPTISMUM illam esse probationem, quae fiet in JUDICIO.

 
 

 

 
 

Notae ad caput XI.

 
 

 

 
 

Quasi revera. Mea quidem editio quia habet, obscuro certe ac mendoso sensu; malui ergo ex aliis editionibus quasi reponere: ut adeo sententia haec ironiam potius exprimat. Praedicasset. Cum scilicet Joannes apud Matth. cap. III, v. 11, de Christo dixit: Ipse vos baptizabit, etc., nequaquam addidit: per semet, aut propriis suis manibus. Proposuit, i. e. promulgavit, aut ad valvas curiae affixit, etc., cujus utique sensus est: promulgari, vel affigi jussit, aut fecit, per alium nempe. Dicitur facere. Secundum vulgatam illam JCtorum regulam: Quod quis per alium facit, per se [1177B] ipsum facere censetur. Caeterum praeministratur eodem sensu Noster, quo in L. de Orat. cap. I, Joannem praeministrum Christi, quasi praeeuntem, seu praevie ministrantem, dixit. Ita et Apuleius in Apolog. linguam mendaciorum et amaritudinum praeministram nominavit. Per ipsum. Ejus nimirum nomine ac authoritate. In ipsum. Seu in ejus virtutem ac nomen, ut scilicet transeatis in nomen Christi, deinceps Christiani appellandi. Sic enim S. Paul. Galat. III, v. 27, et seq. ait: Quicunque in Christo (Graece εις Χριστον, in Christum) baptizati estis, Christum induistis - Omnes enim vos unum estis in Christo Jesu. Vide plura apud S. Basil. in cit. Hom. de Baptismo. Non ipse tingebat. Sunt tamen ex Patribus, qui verisimiliter opinantur, a Christo Apostolos, vel saltem eorum principem, Petrum, Christi propria manu baptizatos fuisse. Ita enim S. August. in pereleganti illa Ep. 108 (nunc 265) ad Seleucianam de Baptismo [1177C] et poenit. Petri, ait: Neque enim ministerio baptizandi defuit, ut haberet baptizatos servos, per quos alios baptizaret, qui non defuit memorabilis illius humilitatis ministerio, quando eis lavit pedes, et petenti Petro, ut non tantum pedes, verum etiam manus et caput ei lavaret, respondit, QUI LOTUS EST, non indiget, etc. Legi sane in rem hanc tota meretur Epistola. Verbo dabat. Neque enim ullo alio exteriori ritu adhibito paralyticum Matth., IX, v. 2, neque mulierem Luc. VII, v. 28, nisi paucis, simplicibusque verbis absolvit, dicens: Remittuntur tibi peccata tua. Humilitate celabat. Sic enim Christus de se ipso directe loquens, nunquam aperte se FILIUM DEI, sed Filium hominis dicebat, ut Matth. VIII, v. 20, et cap. IX, v. 6, et alibi passim. Unde cum Luc., IV, v. 41, a multis exiissent daemonia clamantia et dicentia: Quia tu es FILIUS DEI, increpans, non sinebat ea loqui. Et Jo., VIII, v. 54, dicebat: Si ego glorifico meipsum, gloria mea nihil est. Struxerant. Haec enim primo aedificata fuerat ab [1177D] Apostolis, postquam acceperant Spiritum S. in die Pentecostes, quando post primam praedicationem Petri, qui receperunt sermonem ejus, baptizati sunt, et apposita sunt in die illa animae circiter tria millia. Act., II, v. 41. Baptismo Joannis. Itaque in ea opinione erat Tertullianus, Apostolos ante Passionem et Resurrectionem nonnisi Baptismum Joannis dispensasse, Baptismum vero Christi primum postea institutum fuisse, ut post pauca explicatius affirmat. Sane autem non defuere ex SS. Patribus, qui hanc Tertulliani opinionem sectarentur, et maxime S. Chrysost. Hom. XXVIII, in cap. 3; Evang. S. Joan. Itemque S. Leo M. qui in Epist. IV, ad Episcopos Siciliae ita scribit: Ipse Dominus J. C. postea quam resurrexit a mortuis, Discipulis suis, in quibus omnes Ecclesiarum Praesules docebantur, et formam, et potestatem tradidit baptizandi, dicens: Euntes docete omnes [1178A] gentes, etc., de quo utique eos etiam ante Passionem potuisset instituere, nisi proprie voluisset intelligi regenerationis gratiam ex sua resurrectione coepisse. Atque hanc sententiam Theologorum nonnulli deinceps secuti sunt, et Illustriss. Melch. Canus, L. VIII, de Locis Theol., c. 5, in eamdem valde inclinat. Verum S. Thomas Aq. 3, p. q. 66, a. 2, contrarium docet, secutus Augustinum suum, qui in cit. Ep. ad Seleuc. ita fatur: Baptizabat Christus, non per seipsum, sed per discipulos suos, quos intelligimus jam fuisse baptizatos, sive baptismo Joannis, sive, quod magis credibile est, baptismo Christi; quod posterius etiam in Tract. V et XIII in Joan. et in L. de Orig. animae, lib. III, c. 9, absolute affirmat. Si igitur Apostoli baptismum Christi hoc adhuc vivente acceperant, haud dubium est eos porro nonnisi eodem baptismo alios quoque abluisse. Igitur et Apostolos, sentit, hunc, quem acceperant, baptismum Christi suis porro, etiam ante passionem, dispensasse. Nec instructa. Id est, lavacro aquae nondum sua efficacia, [1178B] et virtute, peccata per gratiam baptismalem abluendi, instructo. Resurrectionem. Namque baptismus institutus est a Christo, tanquam memoriale Passionis ejus et Resurrectionis futurum, ut mox confirmabimus. Sine resurrectione ejus. Sic enim Ap. ad Rom. VI, 3, et seq. ait: An ignoratis, quia quicunque baptizati sumus, IN MORTE ipsius baptizati sumus? Consepulti enim sumus cum illo per Baptismum IN MORTEM, ut quomodo Christus SURREXIT A MORTUIS per gloriam Patris, ita et nos IN NOVITATE VITAE ambulemus, etc., etc. Vide etiam Coloss. II, 12, et seq. Unde et Christus Jo. XI, 25, de semetipso: Ego sum RESURRECTIO et VITA. Nobis sane erat resurrectio a morte peccati ad Vitam gratiae. Verum in hanc rem audire quoque juvat S. Ambr. L. I. de Sp. S., c. 6, ita eleganter disserentem: In illo aquarum sepelimur elemento, ut renovati per Spiritum resurgamus. In aqua enim est imago mortis, in Spiritu pignus est vitae, ut per aquam moriatur [1178C] corpus, quae quasi quodam tumulo corpus includit, et per virtutem Spiritus renovamur a morte peccati. Vide plura ibi.

 
 

Notae ad caput XII.

 
 

Praeter Paulum. Qui ab Anania baptizatus memoratur, Act. IX, 18. De caeteris autem Apostolis id in SS. Literis proditum non invenimus. Attamen vide quae Cap. praeced. Not. Struxerant, diximus. Induerit. Jam enim Cap. praec. Not. Baptismo Joannis, Noster docuerat, caeteros Apostolos non Baptismo Christi, sed solo Joannis baptizasse, consequenter et illos nonnisi baptismum Joannis obtinere potuisse. De caeterorum periculo. Locus mihi quidem obscurior, fors tamen ex I Tim. V, 21, nonnihil elucidandus, ubi ita Apostolus: Testor coram DEO... ut haec custodias ( χωρις προκριματος ) ad alteram partem ) sine praejudicio, nihil faciens ( κατα προσκλησιν declinando. Προσκλησις autem proprie advocationem significat, qua uni parti magis assistitur quam alteri, quod fit in acceptione personarum. [1178D] Ubi quidem non dissimulandum in multis sane exemplaribus, teste Calmeto, legi προσκλισιν, quod proprie inclinationem, seu propensionem, maxime autem animi, significat, et aeque ad rem nostram est. Hoc enim ipso sensu locus ille intelligi posse videtur: Caeteros Apostolos per praevium quoddam judicium, ac singularem animi propensionem et favorem a communi illa lege exemptos fuisse, ut adeo jam aliunde eorumdem salus ex carentia et defectu Baptismi non periclitaretur, proindeque praescriptio, seu lex illa de Baptismo Jo. III, 5, Apostolos, utpote jam praevia a Deo exemptos, nunquam affecerit, sed solum quoad alios deinceps immobilis perseveret. Sed quid tam sollicito verborum circuitu opus? aut quidni potius praejudicatum, pro praecautum, ac singulari quodam privilegio provisum esse contra salutis periculum, intelligi queat? Rescindi. Seu infirmari ac revelli illam legem. Statuta est. Vis ergo totius argumenti contra Baptismum [1179A] objecti haec esse videtur: si Apostoli Baptismum non susceperunt, et nihilominus salutem consecuti fuere, aut eos specialiter a Christo exemptos fuisse oportuit (de qua tamen exemptione nullibi in Evangelio legimus), aut etiam aliis non baptizatis salutis januam patere, sicque legem illam de Baptismo suscipiendo nullum robur habere. Ejusmodi. Homines nimirum, qui scilicet hoc argumentum ad evertendam necessitatem Baptismi procuderant. Libidinem styli, i. e. ut, velut ex petulantia ingenii novaturientis, argumenta ejusmodi ultro confingam. Perfundi volenti. Istud enim longe malo, quam nolenti, quod meus codex habet; cum enim initio, velut nimirum indignus, renuisset, sane mox postea eo promptius annuit. Destinabantur. Namque Apostolis Christus post Resurrectionem mandaturus erat: Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. Erat autem Baptismus Christi janua ad Ecclesiam, et via proximior, magisque [1179B] directa, quam Baptismus Joannis, ad salutem. Tinctus est. Et Baptismo quidem Joannis, qui in aliis non erat nisi Baptismus poenitentiae in remissionem peccatorum (Marc. I, 4): jam vero a Christo institutore ad rationem Sacramenti elevabatur, ut communius Theologi nostri tenent. Non fuit necesse. Neque enim Apostoli, homines nimirum, tunc omni peccato, quod per Baptismum elui posset, caruisse dicendi sunt, ut neque ipsi essent Baptismi poenitentiae subjectum. Aemuli, i. e. adversarii, inimici, aut invidi, quos mox postea adversantes Domino appellat. Sic etiam Noster in Apolog. c. 21, de fabulis loquitur, tanquam aemulis ad destructionem veritatis: sicque alibi saepius. Alias autem hanc vocem in bonam quoque partem, pro sedulis imitatoribus, accipi constat. Suggeritur, i. e. subministratur argumentum, scilicet a contrario doctum, ferme sicut secundum Jesum Christum flatum, exceptio firmat regulam in [1179C] oppositum. Disciplina religionis, i. e. secundum disciplinam, aut ritum, seu ordinationem Religionis. Ad disciplinam autem pertinent quaecumque ad Dei cultum, sive ab hominibus Ecclesiae gubernandae praefectis, sive ab ipsomet Deo, ad communem observantiam, ordinata sunt; quanquam ea, quae nonnisi humanae ordinationis sunt, res merae disciplinae appellentur. Licet autem Tertulliano alias disciplina etiam doctrinam significet, videtur tamen, in pressiori sensu, doctrinam dici, quae a docente egreditur, tum vero hanc in discentibus receptam, horumque moribus efformatam, disciplinam appellari. Per patientiam. Dissimulationem, ac permissionem, qua patitur, seu sinit, haec evenire. Hoc sensu Tullius in Act. VIII contr. Verr. ait: non feram, non patiar, non sinam; et in I de Offic. de iis loquitur, qui, quos tutari debeant, desertos esse patiuntur. In ultimis. Hellenismus est; sic enim Graeci dicere solent επ εσχατων, in ultimis: quod Latini per [1179D] tandem, ultimato, vel denique, efferre solent. Tantumomdo spectet. Ad Petrum enim Jo. XIII, 10, dixit Christus: Qui LOTUS est, non indiget nisi ut pedes lavet; ostendens fortasse, nobis nonnisi uno corporis lavacro seu baptismo opus esse, neque Baptismum semel acceptum deinceps iterari posse. Aestimare. Pro judicare aut decernere, verbo aestimare hic uti videtur; quasi temerarium foret, de Apostolorum salute (etsi forte Baptismum non accepissent) sinistri quidpiam judicare. Adlectionis. Seu assumptionis ad Apostolatum. Compendium baptismi. Ita scilicet singularis illa praerogativa Baptismi instar illis esset, ac velut compendio, et breviori via, anticipato hunc suppleret. Conferre posset. Totum hunc locum ab imperito librario per ineptam verborum transpositionem mire luxatum, proindeque sic restituendum censet Junius: Et exinde individuae familiaritatis CUM LLO praerogativa [1180A] compendium Baptismi conferre posset. Opinor, sequebantur illum, etc. Quanquam autem hoc loci illius medicamen minime respuendum arbitrer, puto tamen et vulgatam lectionem sustineri posse, ita ut novae periodi sensus sit: Cum illo (compendioso scilicet Baptismi supplemento) sequebantur illum, etc. Salvum fecit. His enim verbis usus fuerat ad mulierem, quam a fluxu sanguinis, Matth. IX, 22, liberaverat: Confide, filia, FIDES tua te salvam fecit. His etiam Samaritanum, Luc. XVII, 19, a lepra mundatum: et mox, c. XVIII, 42, caecum illum Jerichuntinum, cui visum restituit, affatus fuerat. Et hi quidem non corporis duntaxat, sed multo magis animae salutem per fidem illam tam vivam consecuti fuerunt, cui jam aliunde ac multoties, a Christo salus adpromissa fuerat, ut Jo. III, 16: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat vitam aeternam. Et ibid. v. 36: Qui credit in Filium hominis, habet vitam aeternam. Nec mirum; quoniam et ipsi Baptismo Christi nonnisi [1180B] cum fide suscepto salus promissa fuerat: Qui crediderit, et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit (etsi jam baptizatus), condemnabitur. Non tamen tincto. Nullibi enim legimus, illos antea a Christo, aut Apostolis, baptizatos fuisse. Quorum fides. Seu in quibus, aut apud quos alios fides requirenda sit. Mox autem exempla subjicit. Suscitatus. Junius ita legit: Qui uno verbo, etc. Et sane videtur id contextus postulare ut vocula illa saltem subintelligatur, hac quidem ratione: Ille, qui uno verbo Domini suscitatus fuit, etc. Teloneum. Τελωνιον, stricte sumendo, locus est, εν ω, vel, ut Suidas habet, τελωνειον, ut idem ait, καθεζεται ο τελωνης, in quo sedet telones, seu telonarius, sic dictus απο του τελους aliquando etiam vectigal aut tribulum significat) et ωνειν, (Graecis enim τελος quod iisdem emere est; illis namque temporibus vectigalia sub annuis plerumque censibus sibi redempta possidebant, indeque proprie τελωναι, Redemptores vectigalium, [1180C] apud Romanos vero Publicani, nominabantur, ceu publicae pecuniae, publico nimirum aerario inferendae, vel ab eodem redimendae, aut praefecti, aut sub his exactores: quod posterius hominum genus, ob importunitatem suam et avaritiam, pessimasque huic conjunctas artes, ferme, ubilibet, Judaeis vero maxime, invisum erat, qui prae caeteris se ingenuos ac libertati natos credebant, Joan. VIII, 33, contra Christum ipsum vociferantes: Semen Abrahae sumus: nemini servivimus unquam. Atque hinc ejusmodi telonarii seu publicani velut publici peccatores, imo velut ethnici habebantur, a quorum communione pariter abstinendum esset. Atque inde Pharisaei contra Christum ejusque discipulos insurgebant, Matth. IX, 11, dicentes: Quare cum publicanis et peccatoribus manducat Magister vester? Et apud eumd., c. XVIII, 17, ipse Christus ad discipulos suos, de fraterna correctione disserens, ait: Si Ecclesiam non audierit, sit tibi velut ethnicus et publicanus. Patrem. Innuit hic Petrum et Andream, quibus [1180D] cum Christus dixisset: Venite post me, et faciam vos fieri piscatores hominum. At illi continuo, relictis retibus, secuti sunt eum, Matth. IV, 20. Maxime autem cum vocasset Jacobum et Joannem, illi statim, relictis retibus et patre, secuti sunt eum. Ibid. v. 22. Quin et matrem simul reliquerant, quae postea Matth. XX, 20, tantopere circa illos sollicita erat de primatu in regno coelorum obtinendo. Despexit. Hunc Clem. Alexandr. Lib. III Strom. credidit fuisse S. Philippum Apostolum, qui Domino vocanti Matth. VIII, 21, et seq. aiebat: Domine, permitte me primum ire, et sepelire patrem meum. Jesus autem ait illi: SEQUERE ME, et dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Sed quid vetat integrum illum Tertull. locum ex. L. de Idolol. c. 12 hic attexere, qui etiam supra adductis exemplis congruit? Jam, inquit, tunc demonstratum est nobis, et pignera, et artificia, et negotia propter Dominum derelinquenda, cum Jacobus et [1181A] Joannes, vocati a Domino et patrem navemque derelinquunt: cum Matthaeus de telonio suscitatur: cum etiam sepelire patrem tardum fuit fidei. Neque autem poenitebit, spondeo, integrum hoc caput legisse. Quam audivit. Nam jam antea (scilicet Matth. VIII, 21) superior illa vocatio discipuli contigit; at primum postea (nimirum Matth. X, 37) sententia haec: qui patrem, etc. a Christo prolata fuit.

 
 

 

 
 

Notae ad caput XIII.

 
 

 

 
 

Provocant, i. e. agitant, aut proliciunt. Nisi. Clarius esset sed nonnisi. Placuit. Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad justitiam. Gen. XV, 6. In quae ipsa verba Apostolus ad Gal. XXX, 6. ait; Cognoscit ergo, quia qui ex fide sunt ii sunt filii Abrahae, etc., etc. Haec autem fides utique non fuit proprie dictum Sacramentum. Praevalent. Est hoc instar responsionis ad objectum argumentum. Innititur autem vulgatae Juris regulae: Posteriora derogant prioribus. [1181B] Aucta, i. e. ampliata, et latius extensa, ad plura objecta videlicet. Resurrectionemque ejus. Nimirum tanquam non amplius futuras, sed jam praeteritas. Sacramento, i. e. mysterio, seu fidei. Obsignatio baptismi. Hic enim ab eodem Nostro L. de Spect. c. 24, SIGNACULUM FIDEI appellatur. Et in L. de Poenit. c. 6. ait: Lavacrum illud obsignatio est fidei: et sic etiam fides reciproce est obsignatio Baptismi; nam, ut S. Basil. in L. de Spirit. S. ad Amphil. c. 12. ait: Fides perficitur per Baptismum, Baptismus vero fundamento fidei nititur, etc. Sed et in L. III. de Spir. S. adv. Eunom. Baptismum SIGILLUM FIDEI appellat. Vestimentum quoddam fidei. Sic S. Greg. Naz. in Orat. 40. de Bapt. hoc Sacramentum αφθαρςιας ενδυμα, incorruptionis indumentum, appellat, ceu, ut paulo post loquitur, αισχυνης καλλυμα, ignominiae velamentum. Sed et S. Cyrillus Hierosolymitan. vestimentum candidum appellat, a candore illo, quem abstersa peccatorum fuligine [1181C] inducit animae, tum a ritu illo, quo baptizati mox veste candida induebantur, eamdem per certum tempus gestaturi, sicut etiamnum tum in Baptismo infantium, tum adultorum, hoc Ritualia certo modo praescribunt, isque mos adhucdum in Ecclesia retinetur. Retro. Pro antea, scilicet in Veteri Testamento. Nuda. Fides enim illa Veteris Legis in se erat nuda, inanis, et vacua, omnique intrinseco vigore ad salutem aeternam destituta. Potentiam, i. e. virtutem, et efficaciam. Sine sua lege. Antequam scilicet Lex illa vetus per novam Christi impleretur. In nomen. Matth. XXVIII, 19, ubi Graecus textus omnino habet εις το ονομα, in nomen, Vulgatus autem: in nomine. Notum autem est apud Graecos εις poni, ut interdum pro εναπυδ Aeschinem: εις την εκκλησιαν καθεζομαι, in concione sedeo: nec minus apud Demost. et Xenophont. Hoc ergo sensu etiam Vulgatus [1181D] noster Interpres intellexit εις το ονομα, atque cum eo Theologi ac Interpretes communiter. Quaeri autem hic posset: valeretne Baptismus sub hac forma: Ego te baptizo in nomen Patris, etc. collatus? Resp. saltem dubium videri posse, adeoque citra grave peccatum, utpote in materia pariter gravi, verba in nomine non posse commutari in nomen; unde talis Baptismus saltem conditionate repetendus esset. Caeterum autem aliqui hic mendum subesse putant, ac revera in aliis exemplaribus εν τω ονοματι. in nomine, reperiri, ut adeo difficultas omnis sponte evanescat. Porro autem lex illa Baptismi non Apostolis tantum, ut illum ministrarent, sed gentibus quoque, ut susciperent, Marc. ult. v. 16, a Christo imposita fuit his verbis: Qui crediderit, et baptizatus fuerit, salvus erit, ut sensus sit, non alia ratione, nisi per Baptismum in nova Lege salutem obtineri posse.

 
 

 

 
 

Notae ad caput XIV.

 
 

 

 
 

[1182A] Stephanae domum. Paulo enim ante praemiserat: Gratias ago DEO, quod neminem vestrum baptizavi, nisi Crispum et Cajum, Baptizavi autem et Stephanae domum. I Cor. I, 14 et 16. Stephanas autem hic inter discipulos S. Pauli fuerat. Deputat, i. e. adscribit Baptismum suum, velut auctori aut largitori suo. Hoc ferme sensu in l. de Exhort. ad castit. c. 16, ait: Erat vetus dispositio, quae in Evangelio deputatur. Et Solinus: Propter dies impares diis superis Januarius dicatur: Februarius, quasi abominosus, diis inferis deputatur. Apollo. Cum quidam in Corinthiorum Ecclesia a Paulo, alii a Petro, alii ab Apollo baptizati fuissent, contentio inter illos, ac velut schisma obortum fuerat, dum alii baptismum suum aliis praeferebant, ceu a praestantiore datum: Ego quidem, dicentes, sum Pauli, ego autem Apollo: ego vero Cephae: ego vero Christi. I. Cor. 1, v. 12. At Paulus eos omnes satis acriter reprehendit, non ministris Baptismi [1182B] efficaciam, sed uni Christo, tanquam unico ejusdem auctori ac institutori, adscribendam esse contendens: Divisus est Christus? Nunquid Paulus crucifixus est pro vobis? aut in nomine Pauli baptizati estis? Atque haec etiam c. III, 4 et seqq. multo magis exaggerat. Caeterum Apollo hic (ut Act. XVIII. 24 et seq. describitur) erat Judaeus quidam, Alexandrinus genere, vir eloquens, et potens in Scripturis. Hic cum nondum Christi, sed solo Joannis Baptismate initiatus fuisset, attamen fervens spiritu loquebatur, et docebat diligenter ea quae sunt Jesu: postmodum Aquila et Priscilla diligentius exponentibus ei viam Domini (Act. XVIII, 25 et 26) et verisimiliter etiam Baptismo Christi eum initiantibus. Itaque cum deinceps, in Achaiam Corinthumque perrexisset (ibid. v. 27. et c. XIX, 1), illicque multos Ecclesiae per Baptismum adjunxisset, hac occasione nonnulli Corinthiorum studiosius, quam par erat, pro ejus gloria decertabant. Quae res adeo non placuerat ipsi Apollo, ut potius inde offensus [1182C] in Cretam cum Zena, legisperito, confugerit (ut sanctus Hieron. Comm. in Ep. ad Tit. cap. 3, testatur) neque prius inde redire voluerit, donec dissidentes Corinthii invicem reconciliati essent: quibus postmodum Episcopus datus creditur: quanquam alii Caesareae, aut Iconii, aut Durae, etc. Episcopum factum fuisse velint. Caeterum nomen hoc Apollo non est idem ac Apollinis dei; istud enim apud Graecos Απολλων, ωνος (sic enim in Graecis quintae declinat. est, illud vero Απολλως εξεμπλαριβυσ scriptum habetur) quartae Atticorum, cujus genitivus est Απολλω; quin etiam in accus. eamdem Act. XIX, 1. terminationem servare deprehenditur: Εγενετο δε εν τω Απολλω ειναι εν Κορινθω; et ad Tit. III, 13: Ζηναν, τον νομικον, και Απολλω σπουδαιως προπεμψον. Aut fortasse penitus in declinabile fuerit. Pacificus. Unice enim ejus correptio spectabat ad pacem et animorum consensum inter Corinthios reducendum. [1182D] Defendere. Facile hic pro vindicare, aut attribuere sumitur. Potest etiam exponi pro se suamque causam tueri; ne ergo id agere videri posset, hinc gratias agit Deo, quod neminem baptizaverit. Vide supra Not. Stephanae domum. Tingere. Nam Matth. ult. v. 19, Christus ipse Apostolis praecepit: Euntes ergo DOCETE omnes gentes, BAPTIZANTES, etc. Et Marc. ult. v. 15: PRAEDICATE Evangelium omni creaturae. Qui crediderit et BAPTIZATUS fuerit, etc. Prius est ergo ( dignitate et auctoritate institutionis) docere: posterius baptizare, at vero caeteroquin major est praestantia Baptismi, velut ad quem ipsa praedicatio unice disponit.

 
 

Notae ad caput XV.

 
 

Ventilatur, i. e. si quid ulterius contra Baptismum, ultra eas scilicet quaestiones, quas jam agitavimus, atque discussimus, obmoveri queat. Relexam. Retexere non est hic texturam rursus [1183A] dissolvere, ut olim a Penelope actitatum fuisse legimus: sed denuo texere, aut pertexere, id est, in re semel coepta, atque tantisper abrupta, pergere. Omisi. Puto cap. XII, ubi de unitate Baptismi verbum facere incoeperat. Illic enim omisit; seu intermisit, quo sensu Horat. in l. de Arte Poet. dixit: Pleraque differat, et praesens in tempus omittat. Intercidere. Id est, ne imminentes sensus, seu porro dicenda penitus dissociarem, itaque telam omnem, velut intercidendo, abrumperem. Baptismum. Ut Graeci το βαπτισμα, ita et ex Latinis quidam, nec tantum Tertullianus noster, sed etiam S. Ambr. passim neutro genere Baptismum, mi, dicere solent. Una Ecclesia in coelis. Innuit sine dubio id, quod Apost. ad Ephes. IV, 5, inquit, Unus DOMINUS, una FIDES, unum BAPTISMA. Etenim, ut idem Apost. I, ad Corinth. XII, 13, loquitur, in UNO SPIRITU omnes, in UNUM CORPUS baptizati sumus. Atque hinc etiam Clem. [1183B] Alexand. l. IV Strom. p. m. 326. ait: Credentes per unum Baptisma ad consuetudinem omni ex parte perfectam abluit Dominus, qui etiam multa Moysis baptismata per unum comprehendit Baptismum. Caeterum nonnulla transpositione verborum noster hic usus est, Baptismum secundo, Fidem vero (quam per Ecclesiam, cujus illa utique velut anima, haec vero verae Fidei ac Religionis propria sedes est, denotare videtur) tertio loco commemorans. Non mirum autem est, quod Ecclesiam in coelis dixerit, cum haec passim in Evangeliis Regnum coelorum appelletur, ut Matth. XIII, 44: Simile factum est Regnum coelorum homini qui seminavit, etc., etc.; et v. 31: Simile est Regnum coelorum grano sinapis, etc. Et sic eodem cap. saepius, ubi certum est Ecclesiam nostram designari, quae a Deo in coelis ab aeterno ordinata, a Christo in terris plantata, et in unitate Baptismi coadunata, demum in coelis per visionem ac fruitivam dilectionem consummatur. [1183C] Ad nos enim editum est. Sic quidam intelligunt: Ad nos enim illud sanctae Scripturae effatum (videlicet de Unitate Baptismi, ut mox supra) directum est, seu nos, Christi fideles, respicit. Communicationis. Vel ex hoc solum loco manifestum est, morem ab haereticorum communione abstinendi, in Ecclesia antiquissimum esse. Adde etiam l. de Praescr. cap. XXX. Nobis et illis. Cerdonem, Marcionem, Apellem, Hermogenem, ejusdemque furfuris alios hic suggillat, qui duos Deos, imo, ut Valentinus, integrum eorumdem examen ex deliro suo cerebro emisere. Vide lib. de Praescr. cap. VII. cap. XXX. cap. XXXIII. cap. XL. ad fin. et in Append. cap. XLIX. per tot. Id est, idem. Valentinum singulariter hic insectatur, qui Christum ex Demiurgo et Sophia editum impiissime asserit, rursus de Praesc. cap. VII. Non habent. Sunt quidem, qui Tertullianum hic ab omni erroris labe purgare contendunt, quasi de iis tantum haereticis eidem sermo fuisset, qui Baptismi [1183D] legitimam formam adulterabant, ut erant temporibus Tertulliani Gnostici, Marcitae, Cataphryges, etc. At vero clarum est, eumdem loqui de haereticis universim, idemque in l. de Pudic. c. 19, confirmat: Apud nos, inquiens, ut ethnico par, imo et super ethnicum, haereticus etiam per Baptismum veritatis (verum Baptismum) utroque homine, nempe ethnico illo, et superinducto haeretico, purgatus admittitur, ad Ecclesiam videlicet. Manet ergo, graviter hoc, quem prae manibus habemus, loco errasse Tertullianum; neque etiam ejus argumentum concludit. Licet enim haeretici illi, de quibus supra circa Deum et Christum enormiter erraverint, quamdiu tamen in ipso Sacramento administrando non errarunt, sed eamdem adhibuere materiam et formam, quam noster verusque Christus in sua veraque Ecclesia instituit, idem hic Baptismus erat, iisdem partibus essentialibus, ut vocamus, constans, [1184A] eumdemque Auctorem habens. Potest ergo idem Baptismus noster etiam extra Ecclesiam nostram conferri, si rite eodemque modo, sicut in nostra Ecclesia, conferatur. Nam, ut S. Aug. l. V contra Donatist. c. 26, discurrit: Sicut dicitur Una Ecclesia, Unus Baptismus, ita dicitur Una Spes (respicit autem S. D. illud Ephes. IV, 1: Unum corpus, et Unus Spiritus, sicut vocati estis in Una Spe vocationis vestrae, et quod mox sequitur: Unus Dominus, Una fides, Unum Baptisma, etc.) Atqui, pergit, tamen Unum habuere Baptismum, qui Unam non habuere Spem; quomodo enim Unam Spem habebant cum sanctis et justis, qui dicebant: Manducemus et bibamus, cras enim moriemur, dicentes quod non esset resurrectio mortuorum? Possunt igitur unum nihilominus habere, dareque Baptismum, qui unam non habent fidem, nec in una nobiscum Ecclesia sunt, Baptismus enim jauna et ostium Ecclesiae est, per quod solum ad eamdem ingressus patet; non igitur datur ei qui est, sed ut sit in Ecclesia. Sicut autem malus Baptismi minister [1184B] in se non habet gratiam, et tamen eamdem per Baptismum alteri confert: sic et haereticus, etiamsi forte ipsemet Baptismum valide non susceperit, tamen alteri valide conferre potest, eique ostium illud Ecclesiae reserare, ac per id alium intromittere, ipsemet extra januam manens. Sed hac de re nos suo loco commodius exactiusque dicemus. Interea vero ex dictis manifestum est opinionem contrariam jam Saec. II senescente in Ecclesia Carthag. ortam, ac deinceps ab Agrippino, ejusdem Episcopo, susceptam, a sancto Cypriano multo fortius confirmatam fuisse: qua de re illorum temporum Historia plena est, a Theologis nostris dogmaticis prolixius exhiberi solita. At vero novum hic exurgit dubium, an Agrippinus ex Tertulliano, anve hic ex illo (coaevos enim fuisse constat) hunc errorem hauserit? quanquam autem res haec in tanta incertitudine Agrippini, Episcopatum suum auspicantis, satis clare definiri non possit, [1184C] verisimilius tamen existimamus, Tertullianum ab Agrippino in hanc sententiam inductum, ac proin hunc erroris illius in Africa primum, quem noscimus, Auctorem fuisse. Imo quia Vincentius Lirinensis, Saec. V scriptor, Commonitorii sui cap. 9 de Agrippino in haec verba diserte testatur: Omnium mortalium primus (in Africa intelligo; nam in Oriente morem rebaptizandi haereticos jam diu antea viguisse constat) contra divinum Canonem, etc. rebaptizandum esse censebat. 2 o accedit, quod sanctus Cyprianus quoque in Ep. ad Jubaianum, Agrippinum, tanquam omnium primum commemoret: Apud nos autem, inquiens, non nova et repentina res est, ut baptizandos censeamus eos qui ab haereticis ad Ecclesiam veniunt; quando multi jam anni sint, et longa aetas, ex quo sub Agrippino convenientes in unum Episcopi plurimi, hoc statuerint, etc. S. Aug. L. II de Bapt. c. 7, de antiqua Ecclesiarum consuetudine loquens ait: Verius creditur per Aggrippinum corrumpi coepisse, quam corrigi. Atqui Tertulliano potius haec corruptio imputanda [1184D] fuisset, si ille ante Agrippinum errorem hunc propalasset. denique Tertullianus ipse mox initio hujus cap. per verba illa: ad nos enim editum est, satis significat, id se, tanquam solemni quodam decreto in africanis Ecclesiis constitutum, accepisse, nec proin suomet ingenio adinvenisse. Contra autem obmovent alii, cum Tertullianus Lib. suum de Bapt. adhuc Catholicus, et ut in QQ. Crit. ad lib. de Praescript. Q. VII, diximus, circa A. C. 197 (quo fortasse Agrippinus nondum sedi Carthag. admotus fuerat) scripserit, et Persecutio an. 202 coepta contra Christianos ferme usque ad an. 213 perduraverit, sane ante hunc annum (quippe sub ipsa persecutione conventus Christianorum publici imperatorio Edicto nimis severe prohibiti fuerant), adeoque nonnisi annis ab edito Libro de Baptismo ferme 18, reddita demum pace Ecclesiae, celebrari non potuisse. [1185A] At vero quid vetat in tanta incertitudine Africanorum Praesulum, Agrippiniani Episcopatus initium, ipsumque sub Agrippino Concilium ante an. 166 consignare? certe enim id magis Cypriani superius allata testimonio congruere videtur: namque in allata illa ad Jubaianum Epistola diserte testatur, multos jam annos, et longam aetatem fuisse, ex quo sub Agrippino convenientes Episcopi, etc. Atqui si Conc. hoc primum post persecutionem, anno nimirum 215 celebratum, [1186A] et Epistola illa nonnisi an. 256 scripta fuerit, non adeo multi anni (quippe solum 41), nec proin longa aetas, a Conc. illo Carthag. Agrippini excurrisset. Si vero hoc ipsum Concil. ad A. C. 194 reponamus, saltem 62 annis, qui aetatem denique conficere possunt, a Cypriani scribentis tempore removebitur. Sed praestat rem totam, ex Chronologia Pagii, quam alias jam in Lib. de Praesc. amplexi fuimus, velut sub unum intuitum redigere. [Table] [1185B] Vides ergo, Lector Benevole, in hoc systemate Agrippinum neque Cypriano nimis prope admoveri, neque justo longius ab eodem removeri, facileque spatium illud per Donatum, Ep. intermedium (forte autem et unus insuper alterve intercesserat) impleri potuisse. Denique vero ut nec sancto Cypriano et Agrippino, ita nec Tertulliano error hic quidpiam labis intulit: quippe cum Dogma illud de haereticis non rebaptizandis nondum ab Ecclesia definitum, imo res haec ad solam Ecclesiae disciplinam pertinere etiam aliis Patribus, vitae sanctitate insignibus, visa fuerit, Unde neque post mortem sancti Stephani Pont. et sancti Cypriani, haec opinio et praxis, haereticos, seu ab haeresi ad Ecclesiam venientes, rebaptizandi, quin neque post Concilium Arelatense I, an. 315 habitum, et Con. Nicaenum an 325 celebratum (quorum tamen alterutrum fuisse creditur Concilium illud Plenarium, in quo S. Aug. l. 1 de Bap. c. 7, et alibi, litem hanc plene diremptam ait) illico exoleverat; quando etiam [1185C] sanctus Basilius, nonnisi an. 379, mortuus, eam unicuique Ecclesiae liberam reliquit, ipsemet adhuc rebaptizantium praxim in sua Ecclesia secutus, ut Tournel. Tr. de Sacram. in genere q. 7, Art. 2, p. m. 100 et seq. confitetur. Verum nos hac de re suo tempore alibi. In graeco. Sane Tertullianum Graeci quoque sermonis apprime peritum, et ab eodem jam antea alium librum de Baptismo, in quo praecipue de eodem ab haereticis invalide suscepto, proindeque, cum ad Ecclesiam nostram accedere voluerint, iterando, [1186B] egerat, scriptum fuisse, dubium esse non potest. Insuper vero in l. de Cor. Mil. c. 6, testatur, se materiae (de Spectaculis) propter suaviludios Graeco quoque sermone satisfecisse, et mox ad init. Libri de velandis Virginib. luculenter insinuat, se hoc ipsum argumentum jam prius Graece tractasse. Dolendum vero est, haec et alia ejus Graeca monumenta vetustate pridem consumpta interiisse. Peccata diluuntur. Per Baptismum nempe; deinceps autem commissa per lacrymas utique Poenitentiae eluenda sunt. Israel judaeus. ISRAEL, ut idem Noster in l. IV. adv. Marc. c. 39, interpretatur, est: cum Deo invalescens, aut secundum alios quasi dominatus est Deo. Sed et ipse context. Gen. XXXII, 28, apprime consonat, ubi Angelus ad Jacob: Nequaquam Jacob appellabitur nomen tuum, sed () ISRAEL; quia si () FORTIS FUISTI, seu praevaluisti () [1186C] CONTRA DEUM, quanto magis contra homines praevalebis! Inquinatur. Erant Judaeis innumerae lotiones tum in libro Exodi, tum Levitici, praescriptae, quas singulas recensere, sane redundantis operae esset. Omnia autem haec lavacra nihil ad animam abluendam ex se poterant, sed solis maculis ac impuritatibus legalibus et corporalibus medebantur. Praeterea vero plurimae illis aliae erant, ex vanissimis traditionibus ad ostentationem usque observari solitae, ut Marc. VII, v. 6, et seq. habetur: Pharisaei, et omnes Judaei, nisi crebro laverint manus, non manducant, [1187A] tenentes traditionem seniorum: et a foro nisi baptizentur, non comedunt: et alia multa sunt, quae tradita sunt illis servare, baptismata calicum, et urceorum, etc. Contra quos proin ib., v. 6, Christus ipse invehitur: Bene prophetavit Isaias de vobis hypocritis, sicut scriptum est: Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. - - - - Relinquentes enim mandatum Dei, tenetis traditionem hominum, baptismata urceorum et calicum, etc. At Apostolus ad Heb. IX et seq. v. 9, de veteri tabernaculo et oblatis in eo muneribus et hostiis loquens, ait: Quae non possunt juxta conscientiam perfectum facere servientem solummodo in cibis, et in potibus, et in variis baptismatibus, et justitiis carnis, etc. Quae ludibrio peccatoribus non est. Sensus esse videtur: quae peccatoribus, casso videlicet effectu, non illudit, in se nimirum sperantes destituens, et commerito ludibrio exponens, ut ab illis Pharisaeorum sordidis ablutionibus fiebat. Inquinat. Ejusmodi lotiones superstitiosae corpus abluebant, sed simul animam nova macula, hypocrisi, [1187B] inficiebant. Vide Not. Inquinatur.

 
 

Notae ad caput XVI.

 
 

Unum et ipsum. Neque enim iterari potest. Baptismo tingi. Luc., XII, 50, ubi de instante Passione sua loquitur: quam etiam Marci, X, 38, nomine Baptismi designat, ita ad filios Zebedaei inquiens: Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum, aut baptismo, quo ego baptizor, baptizari? Scripsit. I Joan., V, 6, ubi: Hic est qui venit per AQUAM et SANGUINEM, Jesus Christus, non in Aqua solum, sed in AQUA et SANGUINE. Ubi quidam codices habent: δι υδατος, και αιματος, και πνευματος: i. e. per aquam, et sanguinem, et Spiritum. Postremam autem hanc vocem alii superfluam, recteque omissam existimant, eo quod mox sequatur: Et Spiritus est, qui testificatur, quoniam Christus est Veritas. Quoniam Tres sunt, qui testimonium dant in coelo: Pater, Verbum, et Spiritus Sanctus, et hi Tres Unum sunt. Et tres sunt qui testimonium dant in terra: [1187C] Spiritus, et Aqua, et Sanguis, et hi tres unum sunt. Glorificaretur. Sic enim S. Petrus, Act. III, 13, Judaeis exprobrans perfidiam suam, ait: Deus glorificavit Filium suum Jesum, quem vos tradidistis..., et Auctorem vitae interfecistis, quem Deus suscitavit a mortuis, etc. His enimvero mire consonant ea, quae S. Ambr., Comm. in Luc., c. 22, eleganti compendio complexus est: Tres testes sunt, Aqua, Sanguis, et Spiritus; Aqua ad lavacrum: Sanguis ad pretium: Spiritus ad resurrectionem. Itemque in lib. I de Spir. Sanct., c. 6: Aqua testis est sepulturae: Sanguis testis est mortis: Spiritus testis est vitae. Atque haec procul dubio ex ipso Apostolo hausit, qui ad Rom. VI, 4, ita ait: Consepulti enim sumus cum illo per Baptismum in mortem, ut quomodo Christus resurrexit a mortuis, ita et nos in novitate vitae ambulemus. Et cap. II, v. 12, ita Colossenses suos alloquitur: Consepulti estis in Baptismum, in quo et resurrexistis per fidem operationis Dei, qui suscitavit illum a mortuis. Ita igitur nonnisi post passionem et sanguinis effusionem Christus in Resurrectione [1187D] glorificatus est, ut ipsemet discipulis euntibus in Emmaüs, Luc., XXIV, 26, declaravit: Nonne haec oportuit Christum pati, et ita intrare in gloriam suam? Electos. Utique ad illud Matth., XX, 16, et XXII, 14, alludit: Multi sunt vocati, pauci vero electi. Emisit. Quando nimirum unus militum lancea latus ejus aperuit, et continuo exivit Sanguis et Aqua. Joan., XIX, 34. Vide supra, cap. IX, Not. Lancea. Quia. Quia. Pro ut. Lavissent, i. e., peccata sua abluissent. Vide autem quid intersit (si stricte loqui velimus) inter lavare et lavari. Nos in balneis (ait Varro, lib. VIII, de Ling. Lat.) et lavamus, et lavamur. Sed consuetudo alterutrum cum satis haberet, in toto corpore potius utimur lavamur, in partibus lavamus, quod dicimus lavo manus, sic et pedes, et caetera. Quare in balneis non recte dicunt lavi: lavi manus recte, sed, quoniam in balneis lavor, lavatus sum. [1188A] Sanguinem potarent. Mihi quidem dubium non est, innui hic Sacramentum S. Eucharistiae, in quo haurimus Sanguinem D. N. J. C., non figuram sanguinis; neque enim figuris liquidorum potari dicimur. Censuit ergo Tertullianus, in Sacramento illo vere sanguinem a nobis potari, illum ipsum, qui in passione Christi, praecipue ex ejusdem sacratissimo latere, profluxit; de hoc enim ipsemet Joan. VI, 55 et seq., dixit: Caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. Qui manducat meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me manet, etc. Meretur quoque hic adduci locus ex lib. de Resur. carn., cap. 8, ubi Noster: Caro corpore et sanguine Christi vescitur, ut anima Deo saginetur. Idem quoque supponit in lib. de Carne Christi, c. XIII. Baptismus. Cum enim sanguine eucharistico os potatur, etiam anima interius abluitur. Potius au tem hic intelligit Baptismum martyrii, in quo sanguis noster profunditur, et in virtute sanguinis Christi, in passione et cruce pro nobis effusi, animam, non secus ac ipse Baptismus aquae, ab omnibus culpae et [1188B] poenae maculis emundat. Effusio sanguinis pro Christo (ait S. Thomas, III p., q. 66, a. 12, in Corpore) et operatio interior Spiritus Sancti dicuntur Baptismata, in quantum efficiunt effectum Baptismi aquae; Baptismus autem aquae efficaciam habet a passione Christi, et Spiritu Sancto. Repraesentat. Non in mera imagine ac symbolo, sed in praesenti effectu; hoc enim proprie repraesentare est, id est, rem praesentem reddere; unde et a Jesu Christo pecunia repraesentari dicitur, cum exhibetur, atque praesens numeratur. Et ipsemet quoque Noster in lib. de Cor. mil. c. ult. repraesentationem visioni, seu merae apparentiae, opponit: Si tales imagines, inquiens, in visione, quales veritates in repraesentatione? Quomodo vero Baptismus sanguinis vicem suppleat, effectumque praestet Baptismi aquae, mox antea diximus in Not. Baptismus. Adde, quod Baptismus martyrii multo efficacius virtutem passionis Christi [1188C] participet. Haec enim (ait S. Th., III p., q. 66, a. 12, in Corpore) operatur quidem in Baptismo aquae per quamdam figuralem repraesentationem, sed in Baptismo sanguinis per imitationem operis; quae utique non est simplex repraesentatio, sed mire efficax rei ipsius in virtute sua atque effectu exhibitio. Huc pertinet illud Apoc., VII, 14: Hi sunt, qui venerunt ex magna tribulatione, et laverunt stolas suas, et dealbaverunt eas in sanguine Agni. Reddit. Perditur Baptismus, quoad effectum scilicet suum, cum baptizatus innocentiam, quam in Baptismo consecutus est, per peccatum mortale rursus amittit: recuperatur autem per martyrium, quo pristina innocentia plenarie restituitur, ut supra Not. Baptismus diximus.

 
 

Notae ad caput XVII.

 
 

Materiolam. Perbrevem hunc tractatum. Accipiendi. De Ministro, et subjecto, de quo tamen posteriori in cap. seq. loquitur. Episcopus. In sua nimirum Ecclesia supremum [1188D] sacerdotium obtinens, dignitateque potestatis reliquis omnibus praefulgens. Cum enim veri ac genuini Apostolorum successores sint soli Episcopi, hi in illorum quoque jus transiere, quibus a Christo peculiariter demandatum fuerat: Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. Matth. ult. v. 19. Itaque in primis Ecclesiae saeculis Episcopi, jure tanquam sibi solis proprio Baptismum, publice nimirum, seu in ipsa ecclesia, administrabant, quamdiu silicet in solis ecclesiis cathedralibus baptisteria erecta fuerant. Quanquam etiam tunc Presbyteri astitisse, imo et hi ipsi (cum nempe nimia baptizandorum multitudo, quam ut a solo Episcopo expediri potuisset, confluxisset) baptizasse legantur, Episcopo scilicet expresse jubente, atque baptizatis mox sacramentum Confirmationis impertiente. Postquam vero, adhuc latius increscente fidelium multitudine, in amplioribus praesertim Dioecesibus, difficilior quibusdam ad [1189A] cathedrale baptisterium accessus erat, ut saluti animarum eo certius consuleretur, in singulis quoque Parochialibus Ecclesiis baptisteria erigebantur, cujusque pastoris curae et administrationi deputata, Episcopis vero solum Baptismum solemnem, nonnisi bis in anno conferendum, sibi reservantibus, alias vero pleno jure baptizandi Parochis relicto. Itaque haec disciplina variis temporibus, quin et eodem tempore, diversis autem in locis, semper varia fuerat. Sic saec. II, S. Ignatius, Ep. Antiochenus, in Ep. ad Smyrnenses, ait: Ουκ εξον εστι χωρις του Επισκοπου, ουτε βαπτιζειν, ουτε I. e.: Licitum non est sine Episcopo (id est ejus praesentia, aut mandato) baptizare, neque oblationem facere, etc. Igitur jam tunc Presbyteri baptizabant, sed nonnisi Episcoporum suorum auctoritate instructi. Saec. IV, S. Ambrosius, ut Paulinus in ejus Vita testatur, tam tenax erat hujus consuetudinis, ut, quod solitus erat circa baptizandos solus implere, quinque postea Episcopi, tempore quo decessit, vix implerent. Item Saec. V, in [1189B] Instructione Cleri Edesseni ad Photium et Eustathium, Episcopos, quae habetur in Conc. Chalced., Act. X, Ibam, Episcopum suum, sibi quantocius remitti rogant, maxime festivitate salutifera S. Diei Paschalis imminente, in qua et propter catechismos ( και δια τους αξιουμενους του αγιου βαπτισματος κρεια της αυτου παρουσι ), et propter eos, qui digni sunt S. Baptismate, opus ejus praesentia. Pariter Saec. VI, in Ep. a Clericis Italiae ad Legatos Francorum, anno 552, perscripta, Dacium, Episcopum mediolanensem, tandem post 15 aut 16 annos remitti postulabant, quia cum pene omnes Episcopi, quos ordinare solet, mortui sint, immensa populi multitudo sine baptismo moritur. Eodem Saeculo S. Greg. M. in Ep. ad Rom. Patricium, contra hunc graviter conqueritur Blondum, Episcopum Hortensem, ab eodem Ravennae longo jam tempore detineri. Praecipua autem quaestus hujus causa erat, quod ibidem infantes pro peccatis absque Baptismate moriantur. Sic etiam Saec. VII, in Conc. II Hispalensi, [1189C] an. 619 celebrato, can. 7, sancitum fuit, neque coram Episcopo licere Presbyteris in baptisterium introire, nec praesente Episcopo infantem tingere, etc. Videmus ergo, quam nimis tenaces illis temporibus quarumdam Ecclesiarum Episcopi sui juris fuerint, ut neque in absentia istud Presbyteris communicandum censuerint, ea fortasse de causa, quod Baptismum sine Confirmatione, seu impositione manuum Episcopi, non recte confiteri existimaverint. Interea tamen sensim factum fuit, in Parochialibus quoque Ecclesiis baptisteria publica erigerentur, et Episcopi jam passim solius Baptismi solemnis, scilicet in Sabbato sancto, et pervigilio Pentecostes conferendi, potestatem sibi reservarent, Presbyteris vero extra illa tempora Baptismi conferendi generale quoddam jus, ac ipsi sacrae ordinationi, quam ab Episcopis consequebantur, velut annexum, facerent. Neque vero etiam haec disciplinae species diu permansit, sed tandem ampliatis Dioecesibus, et nimium accrescente multitudine catechumenorum, etc., etiam solemnis [1189D] Baptismus Presbyteris transcriptus fuit, et ferme in sola mediolanensi Ecclesia deinceps (fortasse in memoriam insigularis illius, quem S. Ambrosius illic, ut supra memoravimus, tam insigniter comprobavit, zeli ac exempli) penes Episcopum perseveravit, ut noster Eruditiss. Edm. Martene, lib. I, de Ant. Eccl., cap. I, art. III, n. 3, ex Conc. IV, Mediol., an. 1575, sub S. Carolo Borromoeo celebrati, Constit. II, perhibet. Et diaconi. Licet solis Apostolis a Christo impositum fuerit munus baptizandi, constat tamen ex Act., VIII, 12, Philippum, licet nonnisi Diaconum, in Samaria baptizasse, utique demandantibus ei id munus ipsis apostolis. Caeterum diaconis, ceu qui immediate Presbyteris subordinati sunt, absque eorumdem jussione licitum non fuisse baptizare, veterum monumenta testantur. Sic enim Saec. V, Gelasius papa, in Ep. V, ad Episc. Lucaniae, cap. 5, de diaconis habet: Absque Episcopo vel Presbytero baptizare [1190A] non audeant nisi praedictis fortasse officiis longius constitutis (quam scilicet ad eos opportunus recursus pro impetranda facultate fieri posset) necessitas extrema compellat. Illis enim saeculis antiquioribus non tanta erat sacerdotum copia, ut quilibet particulari coetui in pagis, et oppidis, imo et in quibusvis civitatibus, semper aliquis praesto esset. Quid vero etiam hoc praesente, sed aegrotante, aut aliter impedito, vel in subitaneis atque extraordinariis casibus, fieri opus erat? nempe diaconi (quorum unus saltem, teste Martene, lib. I, cap. I, a. 3, in Ecclesia una cum Presbytero residere debebat) id munus, facile demandante Presbytero, subire debebant. Honorem. Quem scilicet quaelibet Ecclesia Episcopo, tanquam suo Hierarchae, detulerat, vel verius tanquam divinitus in eum collatum honorem sponte agnoverat. Salva pax est. Non esset autem PAX salva, si Episcopis sua auctoritas non servaretur, Presbyteris propria mox auctoritate quaelibet Ecclesiae munia [1190B] promiscue involantibus; Episcopi enim sunt, quos Spiritus Sanctus posuit regere Ecclesiam Dei, etc. Igitur haec auctoritas temporibus Tertulliani, tanquam satis recens ab Apostolis profecta, Episcopis, et in his potius Apostolis ipsis, servata fuerat, ut nihil, nisi demandantibus legitimis, ac immediatis, ut loquimur, et directis Apostolorum successoribus, id est, episcopis, circa sacramentorum (qui Ecclesiae thesauri sunt, a Christo per ipsos Apostolos repositi, et a successoribus illis custodiendi) administrationem liceret, maxime in Baptismo, de quo solis Apostolis dictum fuerat: Ite, docete, baptizate. Alioquin, i. e. alias, vel sin vero; ut adeo sensus sit: «Si vero non servatus fuerit suus Ecclesiae honor, et eorum, qui ad officia divina vocati ac deputati sunt, auctoritas, aeque jus illud laicis concedendum erit, omni jam ordine turbato, etc. Dari potest. Neque enim laici minus perfectum Baptismum suscipiunt, quam antea susceperint Episcopi, etc., baptizantes. [1190C] Abscondi ab ullo. Hunc locum misere confractum sanaturus Latin. ita legit: « Nisi Episcopi jam, etc., vocantur discentes, seu discipuli (id est, nisi singulariter ad hoc munus vocati sint, tanquam discipuli Domini, aut saltem eorum veri successores) Domini sermo non debet abscondi ab ullo, sed ad omnes aequaliter pertinebit illud Domini praeceptum (Matth., XXVIII, 19): Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. Atque haec Latinii conjectura non inepta est. Junius vero, retenta voce dicentes, solum interpunctiones mutat, ita inchoans: Nisi Episcopi jam, etc., vocantur dicentes: Domini sermo non debet abscondi ab ullo; proinde et Baptismus, aeque Dei census, ab omnibus exerceri potest. Sed quanto magis, etc. Itaque totum hunc contextum ita intelligi vult: «Nisi forte (quod absurdum est) pro Episcopis, Presbyteris et Diaconis haberi promiscue eos omnes placuerit, qui ita dicunt et affirmant: Quorum est proferre verbum Dei, et non abscondere, eorum est et baptizare; [1190D] omnium autem esse proferre verbum Dei: ergo et baptizare, etc.» Quae conjectura sane mihi felicior, magisque arguta, quam superior illa Latinii, videtur. Ita igitur vox dicentes ad laicos referenda esset, quasi hos loquentes introducat Tertullianus, sibique Baptismum aeque ac verbi divini praedicationem vindicantes, quinimo fortasse illud Christi apud Matth., X, 27, sibi quoque dictum existimantes: Quod in aure auditis, praedicate super tecta; quasi et ille sermo Domini: Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, singulariter ad solos Apostolos dictus, ad quoscunque alios praecepti instar pertinuisset, itaque etiam his ex ejusmodi mandato praedicatum fuisset. Aeque. Nimirum verbum Dei, ejusque praedicatio. Dei census. Census proprie non est proventus annuus, sed aestimatio bonorum cujuslibet, in tabulas publicas relata, secundum quam, observata certa proportione, tributa imponebantur. Postea vero [1191A] etiam vox haec ad ipsa illa tributa pendenda translata fuerat. Unde apud Matth., XVII, 23, illud Christi est: Reges terrae a quo accipiunt ( τελη η κηνσον ) tributum vel censum? Similiter ubi, Luc., XX, 22, Pharisaei Christum tentantes interrogant: Licet nobis φορον, Matthaei, XXII, 17, et Marc., tributum, dare Caesari, an non? loco φορον, 14, κηνσον ( censum ) habetur, pariterque a Vulgato nostro per tributum redditur. Aliter quoque sensus significat ipsam censionem, seu recensionem bonorum cujuslibet, in qua quilibet profitebatur nomen atque bona sua, ut apud Luc., II, 1, dicitur: Exiit edictum a Caesare Augusto, ut describeretur (censeretur, seu in tabulas censorias referretur) universus orbis. Et mox, v. 3: Ibant omnes ut profiterentur singuli, in suam civitatem. Et quoniam ex illo censu, seu recensione, oriebatur tributorum proportionata impositio, hinc census etiam a nostro in lib. Apol., c. 7, pro ortu aut origine vel professione accipitur: Census istius disciplina a Tiberio est. Et in lib. I adv. Marc., c. 21, similiter: Nullam autem [1191B] apostolici census Ecclesiam invenias, quae in Creatore christianizet. Vide etiam lib. de Praescript., cap. 32. Itemque in lib. IV adv. Marc., cap. 40, de tribu Juda loquens ait: Ex cujus tribu carnis census Christi processurus, etc. Rursusque Apol., c. 10, inquit: Ab illo (Saturno) census totius, vel potioris, vel notioris divinitatis. Aliquando etiam pro numero, qui recensione determinari solebat, accipi constat; quo sensu in lib. de Veland. Virg., c. 4, ait: Omnis census elementorum, etc. Tandem vero pro substantia vel facultatibus, seu bonis alicui propriis, accipitur, ut in lib. de Carne Christi, c. 25, ait: Ita utriusque substantiae census hominem et Deum exhibuit; sequitur enim mox postea: Quae proprietas conditionum, divinae et humanae, aequae utique naturae veritate cujusque dispuncta est. Et hoc utique censu commodo intelligi potest noster, cum Baptismum Dei censum, tanquam inter bona Dei propria numerandum, vocat. Dicatum. Episcopi proprium, eique peculiariter attributum, [1191C] ac a Deo ipso sanctificatum. Episcopi officium. Argumenti vis in eo posita est, quod laici eo minus baptizandi jus vindicare debeant, cum neque diaconis, neque ipsis presbyteris, illud sine auctoritate Episcopi competat. Aemulatio. Quidam ita interpungendum putant hunc locum: Dicatum Episcopis officium episcopatus. Aemulatio schismatum, etc. At aliis haec tautologiva merito displicet. Retinenda igitur textus hujus ordinatio est, quam contra meum codicem reposui. Schismatum mater est. Plurima, satisque tristia, in Ecclesia prostant hujus rei exempla, quae commemorare hujus loci non est. Vide etiam Tertull. nostrum, in lib. de Praescript. Q. Crit. IV. Expedire. Quasi dicere vellet: «Etiamsi et laicis potestas baptizandi competat, tamen non expedire, ut eadem utantur, in praejudicium honoris Episcopis debiti, sed praestare, ut ab illius exercitio in reverentiam praeeminentiae Episcoporum abstineant.» [1191D] Utaris. Haec solis presbyteris et diaconis dicta putat Junius. Quin vero S. Basil. a laicis datum baptisma omnino invalidum, ideoque repetendum in Ep. I. Can. ad Amphiloch. Can. I, censuisse videtur. Ex hoc enim ipso argumento probare contendit, haereticorum baptisma invalidum esse (namque huic sententiae post S. Cyprianum cum Orientalibus aliis inhaeserat), quod hi ab Ecclesia abrupti (etsi alias Episcopi aut presbyteri, etc.) in laicorum statum reinciderint. Qui autem abrupti sunt, inquit, laici effecti, nec baptizandi, nec ordinandi habent potestatem. Quare eos, qui ab ipsis baptizati erant, tanquam a laicis baptizatos, jusserunt ad Ecclesiam venientes vero Ecclesiae baptismate expurgari. Verum superiora illa a Tertulliano de laicis esse dicta, vel ipse contextus evincit, cum mox postea a Baptismo, in necessitate administrando, nonnisi foeminas excludat. Et certe [1192A] vetustissimus semper in Ecclesia mos fuit, ut in casu necessitatis, absentibus Episcopo, presbyteris et diaconis, etc., etiam laici baptizarent. Aut loci. Cum in illo loco non Episcopus, aut presbyter, aut neque diaconus praesens est, aut alio impedimento detentus vocari non potest. Aut temporis. Cum scilicet in mora, morituri interea baptizandi, praesens periculum esset. Conditio. Si scilicet alia legitima causa baptismum mox impertiendum urgeat. Constantia. Videtur constantia hic sumi pro animositate, animi firmitate, ut sensus sit: Tunc enim licebit animose ac intrepide succurrere, etc., ut nimirum, lib. V adv. Marc., c. 1: Tanta constantia alium deum edicere, ait. Potest etiam pro libertate aut convenientia accipi: qui sensus plane congruit cum eo, quod mox subjungitur. Vide etiam quae supra, ad cap. 10, de voce constanter diximus. Quidquid vero de his sit, malim certe constantiam hic accipere pro stabili et canonice constituto ordine ac regula, [1192B] ad personam ministrantis spectante: quae regula utique in casu necessitatis, ut aliae leges ecclesiasticae et humanae, locum non habent. Docere. Alludit rursus ad ea quae supra cap. 1, de Quintil., ejusque virulenta doctrina, commemoravit. De hac item petulantia mulierum in lib. de Praescript., cap. 41, acerbe queritur. Caeterum ex hoc loco quidam, nec inepte, colligunt, a Tertulliano, cum adhuc vere orthodoxus esset, hunc librum de Baptismo conscriptum fuisse, propterea quod deinceps Montanista factus, longe majori indulgentia, quin et nimium molli reverentia, in loquacem illum sexum fuerit, quem Paulus ipse I Cor., XIV, 34, ad perpetuum in Ecclesia silentium damnavit, et neque sic satis compescere potuit. Huc pertinent etiam ea, quae in Q. Crit., ad lib. de Praescript., Q. IV et V, diximus. Sibi pariet. Non inelegans, neque autem sine sarcasmo, in mulieres, passim res novas in sacris parturientes, metaphora. Caeterum cum de jure [1192C] loquitur, non illico omnem a foeminis, saltem in casu extremae necessitatis, baptizandi facultatem excludit; quin vero baptizare ipsis licet, tenenturque, si scilicet vir non adfuerit, aut verecundia prohibeat, ab eo baptismum administrari. Sane autem casum necessitatis (saltem extremae) neque antiquis illis temporibus exclusum fuisse, satis patet ex Jo. Moschi (qui Saec. VII floruit) Prato Spir., c. 3, ubi asserit, contra Canones esse, diaconissas baptizare, excepta scilicet strictissima necessitatis causa; in qua utique illud ipsum Tertulliani principium subingredi necesse est: Quoniam reus erit perditi hominis, etc.

 
 

 

 
 

Notae ad caput XVIII.

 
 

 

 
 

Pristinae. Scilicet Quintillae, quam paulo ante sugillavit, nunc autem pristinam dicit, quod de ea mox ad initium hujus libri locutus esset, et ipsa jam diutius antea Baptismum impetere ausa fuisset. Auferebat, i. e. e medio tollere conata fuerat. Per se. Suomet jure: quod neque in viris laicis hactenus [1192D] toleratum fuit. Perperam scripta, i. e. ψευδεπιγραφα, seu falso ejus nomine, Periodi Pauli et Theclae, inscripta, quae quidem supposititia esse nemo jam criticorum amplius dubitat. Continentur in his actis quaedam doctrinae sancti Pauli omnino adversa, pleraque alia penitus fabulosa, ex. gr. quod Thecla a Paulo ad apostolicum praedicandi Evangelii, et baptizandi munus evocata fuerit, ac utrumque plusquam viriliter exercuerit, etc. de quibus tamen sanctus Hier. de Script. Eccl. ita ait: Periodos Pauli et Theclae, et totam baptizati Leonis (hactenus autem nescitum cujus) fabulam, inter apocryphas Scripturas computamus; in quarum omnino classem a Gelasio Papa in Conc. rom. an. 494 habito, rejectas novimus. At vero spurius hic liber diligenter distinguendus est a libris aliis, communiter Basilio, Ep. Seleuciae, qui medio saec. V floruit, adscriptis: in quibus umversam [1193A] de sanctae Theclae gestis et miraculis narrationem Basnagius in Annal. politico eccles. ad A. C. 46 penitus eversam cupit, attamen jam diu a Baronio ad A. C. 47 nimis fortiter stabilitam. Sed haec operosius disquirere minime hujus loci est. De Suo, i. e. proprii sui ingenii adinventione congerens. Cumulans. Equidem non id ex malitia ab eodem factum, sed pia fraude, nimioque zelo, id est minus discreto, qui et alios quoque circa illa tempora invaserat, maxime Evangeliorum quorumdam scriptores, quibus ut auctoritatem conciliarent, Apostolorum quorumdam nomina, ceu putidis his mercibus pretium factura, suspenderant. Loco decessisse, id est a Presbyteratu abdicatum fuisse, atque in laicorum ordinem quodammodo redactum. Caeterum hanc historiam primus propalavit Tertullianus, deinceps a plurimis aliis assertam. Proximum. Fidei proximum hic appellat, quod magnam verisimilitudinem habet, ut fide humana [1193B] prudenter credi possit. Constanter, seu libere, ac intrepide. Vide supra not. Constantia, et cap. 10, not Constanter. Consulant. Mulieres in Ecclesia taceant: non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse, sicut lex dicit. Si quid autem volunt discere, domi viros suos interrogent. Turpe est enim mulieri loqui in Ecclesia. Ita sanctus Paulus (I Corinth. 14 v. 34, et seqq.) Igitur si quid in Ecclesia didicerint, ad viros suos ablegantur, ab eis, sicubi haesitaverint, plenius edocendae, aut in doctrina alias rite percepta contra nativam suam volubilitatem magis stabiliendae.

 
 

 

 
 

Notae ad Caput XVIII.

 
 

 

 
 

Temere credendum, seu inconsiderate cuivis administrandum. Instar enim pignoris ad salutem est, quod et in securitatem debiti, et creditori, secure asservaturo, dari solet. Officium est, scilicet eumdem aliis administrare. [1193C] Petenti dato. Omni petenti te tribue, ait Christus Luc. VI, v. 30. Titulum. Titulus est alias quaedam nota ac velut inscriptio cujusvis operis, qua id honestum ac laudabile efficitur. Ita ergo ut et petitio, et largitio laudabilis fiat, utraque titulum habere debet, seu rationem et caussam tum petendi, tum dandi. Titulus autem dandi est petitio indigentis, titulus accipiendi indigentia petentis. Itaque et baptismus non nisi petentibus, nec simpliciter petentibus, sed ad accipiendum debite praeparatis tum per instructionem doctrinae, tum per fervorem voluntatis ardenter illum desiderantibus, conferri debet. Ad eleemosynam. Sat ex mox dictis patet, ut eleemosynam, ita et baptismum indigentibus, hunc autem nonnisi serio petentibus, dandum esse. Atque id quidem de baptismo adultorum necesse est, ut nimirum is licite alicui ministretur; caeterum ad valorem non requiritur nisi intentio recipiendi, ut vocant, habitualis. [1193D] Sed hac de re alibi pluribus. Exertam, i. e. apertam; ita enim Noster in L. de Spect. cap. 3 ait: Plane nusquam invenimus, quemadmodum aperte positum est: Non occide, etc. ita exerte definitum: Non in Circum ibis, etc.; Et l. II ad Uxor., cap. 1, ita habet: Jam non suadet, sed exerte jubet. Itemque ait: Detractata et exerta sententia est. Dignationem. Pro gratia posuisse videtur, exemplo Livii, L. II, ita de Appio dicentis: Haud ita multo in principum dignationem pervenit. Intercessisse. Totam hujus historiae seriem Act. cap. 8 accurate pertextam vide. Praetendere. Angelus autem Domini locutus est ad Philippum, dicens: Surge et vade contra meridianum, ad viam, quae descendit ab Jerusalem in Gazam. Act. VIII, v. 26. Caeterum praetendere, est hic prius tendere seu antea proficisci, ac velut viam ex adverso ad occursum praeoccupare: aut simpliciter pro tendere [1194A] ponitur, ut saepius Noster composita pro simplicibus solet. Impressus, Venerat adorare in Jerusalem, et revertebatur, sedens super currum suum, legensque Isaiam prophetam. Ib. v. 27. et seqq. Erat ergo in ejus lectionem maxima attentione defixus, ac velut eidem impressus, ut Scriptura ipsum legentem quasi in se arctissime reciperet. Simili ferme sensu Apol. cap. 18 idem Noster dixit: Sed quo plenius et impressius tam ipsum (DEUM) quam dispositiones ejus et voluntates adiremus, etc. Et in L. de Exhort ad Castit. c. 3, ait, alte impresse recogitandam esse voluntatem DEI. Apostolum. Ex hoc ipso loco quidam asseruere, Philippum hunc Apostolum fuisse; at alii communius eum inter septem illos Diaconos reponunt, qui Act. VI, 5, ab Apostolis electi fuerant. Quid enim, si Apostolus fuerat, necessarium erat, ut ad Samariae incolas, a Philippo hoc recens conversos, mitterentur Petrus et Joannes, ut imponerent manus super illos, et reciperent Spiritum Sanctum? Act. VIII, 17. Annon [1194B] enim ipse Philippus, si Apostolus erat, aeque illum dare poterat, Sacramentum Confirmationis, cujus administratio tunc solis Apostolis, seu episcopis, propria fuerat, illis per manuum impositionem impartiendo? Apostolus ergo dictus fuerat, quasi ab Apostolis proprie sic dictis peculiariter ablegatus, eo nimirum sensu, quo etiam Andronicus et Junias nobiles in Apostolis a Paulo ad Rom. XVI, 7, appellantur. Jussit. Dixit autem Spiritus Philippo: Accede, et adjunge te ad currum istum. Act. VIII, 29. In tempore. Locus autem Scripturae, quam legebat, erat hic: Tanquam ovis ad occisionem ductus est, etc. Ib. 32. Exhortatus. Quis vero? An eunuchus a Philippo post exhortationem ad baptismum assumitur? An vero Philippus ab eunucho in curru? Si prius intelligamus, vox exhortatus passivo sensu capienda erit; neque id adeo insolens est, cum et apud Cicer. in Catone legam: Exhortatus est in convivio a scorto, [1194C] ut securi feriret, etc. At malim posterius: postquam enim Philippus eunuchum exhortatus fuisset, hic rogavit Philippum, ut ascenderet, et sederet secum. Act. VIII, 31. Ostenditur. Aperiens autem Philippus os suum et incipiens a Scriptura ista, evangelizavit ipsi Jesum. Ib. 35. Non moratur. Ecce aqua: quid prohibet me baptizari? Dixit autem Philippus: Si credis ex toto corde, licet. Et respondens, ait: CREDO Filium Dei esse Jesum Christum. Ib. 36 et seqq. Exspectatur. Et descenderunt uterque in aquam, Philippus et eunuchus, et baptizavit eum. Ib. 38. Eripitur. Cum autem ascendissent de aqua, Spiritus Domini rapuit Philippum, et amplius non vidit eum eunuchus, etc. Ib. 39. Tinctus est, Scilicet mox tribus post conversionem suam diebus, ut liquet ex Act. IX, 9 et 18. Hospes, Namque Ananias eum jussus erat quaerere in domo Juda. Ibid., 11. Quisnam vero hic fuerat, [1194D] praeterea nil notum.

 
 

 

 
 

Notae ad Caput XVIII.

 
 

 

 
 

Dignatis, i. e. gratia. Vide supra. Praerogativas, i. e. singulares praevias dispositiones, mirabilesque circumstantias, ex quibus facile perspiciatur, quid et quomodo Deus ab hominibus extra communem ordinem ac regulam fieri velit. Decipi. Potest enim inordinate petens baptismum, ejus ministrum decipere, sine legitima videlicet dispositione, neque vero, sed simulato duntaxat animo accedens. Potest et ipse decipi, dum ex immaturo zelo accedit, et ab ipso Deo se impulsum credit, nondum tamen necessaria rerum credendarum cognitione instructus, ut illum fructuose suscipiat. Utilior est. Olim baptismus a plerisque differebatur in adultam, et aliquando ad extremam ferme aetatem. Sic sanctus Martinus jam anno aetatis suae [1195A] 10 factus catechumenus, nonnisi 8 annis postea fuit baptizatus, ut testatur Sev. Sulpit. in ejus Vita l. I cap. 2. Aliqui ad 30 annum differebant, exemplo Christi innixi, ut videre est apud S. Greg. Naz. Orat. in sanctum Lavacrum. De Constantino imp. communis jam opinio est, eum paulo ante mortem Nicomediae baptizatum fuisse. Sic etiam Constantius imp. ultimis demum suis temporibus ab Euzoio Antiochiae baptizari voluit. Quid vero, quod etiam Theodosius M. post superata in bellis plurima pericula, ultimo demum in gravem morbum incidens ab Ascholio, Ep. Thessalonicensi, se ablui petierit? Forte idem Noster, baptismum cunctando longius differri jubens, in causa fuerat, ut multi, ex nimia religione et conscientiae formidine, baptismum antea, et bona utique fide, recusarent. Erant autem, qui eo pejori fide cunctabantur baptismum suscipere, ne videlicet severitati legum ecclesiasticarum deinceps adstringerentur, sicque interea eo liberius peccare possent. Hoc autem consilium, [1195B] tanquam temerarium, sancti Gregorius Nazianzenus et alter Nyssenus, itemque sanctus Joannes Chrysostomus et alii Patres, merito, acerrimeque perstrinxere. Quod vero aliorum, ex aliis causis baptismum nimium diu olim procrastinantium, exempla attinet, ea imitationi nostrae minime proposita sunt. Sufficiat nobis inde gravitatem negotii metiri, ad quod non subito irruere, nec taliter irruentes suscipere, sed eousque, donec desiderium satis creverit, et sufficiens probatio praecesserit, differre oportet. Hoc idem vero facere cum quis jam se satis praeparatum senserit, id vero periculo non vacat, subrepentis interea somnolentiae, aut occasionis deinceps amittendae. Novimus certe, Valentinianum Jun. Imp. violenta morte praeventum, cum nimis diu distulisset baptismum, adhuc catechumenum ex hac vita ereptum fuisse. Audiendus denique in hanc rem est sanctus Basilius in Exhort. ad bapt. ubi inter alia multa sic loquitur: [1195C] Si aurum Ecclesia distribueret, non profecto diceres: Cras mitte, cras dabis; verum tuam sedulus portionem velociter peteres, differri autem aegre ferres. Quoniam vero non materiae alicujus fucum, sed animae purgationem tibi rex munificus pollicetur, moras excusationesque nectis, impedimenta causasque affers, qui debebas ad hoc donum accurrere. Et post alia: Enimvero si publicis tributis obnoxius esses, debitorum autem remissio reis circumquaque nuntiaretur, deinde quispiam te hoc publico munere privare conaretur, doleres clamaresque, communis gratiae parte te per injuriam privari. Postquam vero non solum praeteritorum remissio, sed etiam futurorum dona palam proponuntur, non audis, sed te ipse laedis, quantum nec inimici forte laederent. Iterumque post pauca: Si quis medicus commentis ac machinis quibusdam te juvenem et sene reddere in se receperit, ad eam profecto diem omni studio venire curares, in qua aetati floridae te restituendum videres. At nunc cum anima tua, quam omni scelere contaminatam reddidisti, per baptismum renovari [1195D] ac regenerari nuntietur, tantum despicis beneficium, nec ultro properas, aut id pollicenti, Fis obviam. Et denique: Cunctatio ad baptismum, nihil aliud clamare videtur, quam: In me ante regnet peccatum, donec aliquando regnet etiam Dominus; adsint mihi membra injustitiae, et iniquitatis arma, deinde assumam etiam arma justitiae Deo, etc. Atque haec contra eos Basilius, qui, jam antea debite instructi, baptismum (atque idem est etiam de sacramento Poenitentiae) assiduo differre cogitant. Circa parvulos. Haec equidem sententia uni Tertulliano (sicut etiam, adhuc catholicus, in nimiam semper religionem atque severitatem propensus erat) propria, neque ab ullo antiquorum Patrum adoptata fuerat, multo minus autem Henricianis, Petro Abeillardo, Petro de Brixia, aut Anabaptistis, aliisve haereticis, quidpiam praesidii in ea collocatum erat, quippe qui infantes baptismi valide suscipiendi omnino [1196A] incapaces, ideoque hunc, cum ad usum rationis illi pervenissent, repetendum esse censebant. Dissuadentis autem solum Tertulliani illa vox fuerat, et hoc ipso contrariam, etiam in ipsis Africanis Ecclesiis, et iisdem illis temporibus, consuetudinem haud ambigue significantis, uno, quem scimus, Tertulliano eidem contranitente, et ex rationibus quidem nulli coaevorum, aut etiam alteri sanctorum Patrum, neque sancto Cypriano, alias circa baptismum tam delicato, qui tamen Tertullianum, tanquam magistrum suum assiduo volutasse perhibetur, probatis. Etenim is, cum Fidus, episcopus, ea de re quaestionem excitasset, atque parvulos nonnisi post octavam diem baptizandos esse contendisset, nulla jam amplius Tertulliani ratione habita in Conc. Carthag. 66 episcoporum, anno 253 ita conclusit: Infantes debere baptizari tantum post octavum a nativitate diem, nemo consensit, sed universi potius judicavimus, nulli hominum nato misericordiam Dei et gratiam esse denegandam. Ita ille in sua Ep. 69 ad Fidum. [1196B] Porro Paedobaptismum, seu parvulorum ablutionem, ab ipsa praxi et traditione apostolica descendisse testis locuples est sanctus Augustinus, qui in Serm. X de Verb. apost. de parvulis loquens ait: Ipsi portantur ad Ecclesiam, et, si pedibus illuc currere non possunt, alienis currunt, ut sanentur; accommodat illis mater Ecclesia aliorum pedes, ut veniant, aliorum cor, ut credant, aliorum linguam, ut fateantur; ut quoniam qui aegri sunt, alio (Adam videlicet) peccante praegravantur, sic cum hi sani sunt, alio (patrino nimirum) pro eis confitente salventur. Nemo ergo vobis susurret doctrinas alienas. Hos Ecclesia semper habuit, semper tenuit, hoc a majorum fide percipit, hoc usque in finem perseveranter custodit. Et in l. X de Gen. ad Lit., c. 23 idem confirmat, inquiens: Consuetudo matris Ecclesiae in baptizandis parvulis nequaquam spernenda est, neque ullo modo superflua deputanda, nec omnino credenda, nisi apostolica esse traditio. Cujus quoque testis est multo antiquior Origenes, qui in cap. XIII Ep. [1196C] ad Rom.: diserte ait: Ecclesia traditionem ab Apostolis suscepit, etiam parvulis dare baptismum. Quapropter saluberrime, et quidem sub gravibus poenis in pluribus conciliis sancitum fuit, ne parvulorum baptismus (quia nempe repentina saepe mortis pericula iisdem supervenire possunt) diutius differatur. Singulariter vero sanctus Carolus Borromaeus in Concil. mediol. I constituit, ut natum infantem ii, quorum est ea cura, ante nonum diem ad suscipiendum baptismum in Ecclesiam deferendum curent. Quod si neglexerint, excommunicationis poenam subeant. Necesse. Haec verba: Si non tam necesse, tuto abesse posse putat Junius, reque ipsa in multis exemplaribus deesse testatur. At cur non aeque retineri possint? Sane enim sensum satis commodum faciunt: Si non aliunde urget necessitas. Sponsores. Alias patrini dicuntur, quoniam nimirum velut patres spirituales sunt, aut fidejussores, de quibus sanctus Chrysostomus in psalm. XIV, ait: Statim sacerdos exigit ab infirma aetate pacta conventa, [1196D] et minoris aetatis fidejussorem susceptorem interrogat, etc. Quia nimirum pro infante spondere, et respondere debent, etc.; unde sponsorum quoque supradicta appellatio ipsis imposita est. Ex hoc sane loco Tertulliani patet, patrinos jam ex antiquissimo usu, et ab ipsis Ecclesiae velut incunabulis, in baptismo adhiberi solitos, ut etiam sanctus Basilius, Ep. 128, et sanctus Augustinus, compluribus in locis, aliique passim testantur. Possunt Si scilicet sponsores ipsi moriantur, antequam infans baptizatus ad usum rationis pervenerit, ut ab illis admoneri possit, quam obligationem in baptismo contraxerit, aut quid patrini illi pro ipso spoponderint. Falli. Si infans interea adultus factus baptismi gratiam per vitam pravam expellat, porroque renuat illas sponsiones per seipsum, cum jam posset, implere, etc. [1197A] Christiani. Per baptismum tales futuri, per quem scilicet fit initiatio in Christianos. Innocens aetas. Sane autem aetas illa satis nocens est, quippe peccati originalis rea, quod anima mox cum prima sua in corpus infusione contrahit. Neque autem verisimile est, quod Tertullianus per hoc parvulos ab illo peccato immunes facere cogitaverit, qui in Tr. de Testim. animae, c. 3, tam diserte ait: Homo a primordio (per diabolum) circumventus, ut praeceptum Dei excederet, et propterea in mortem dotus, exinde TOTUM GENUS de suo semine infectum, suae etiam damnationis traducem fecit. Peccatorum. Eapropter ergo parvulorum aetatem innocentem dixit quod sint immunes a peccatis actualibus, seu propria voluntate commissis, in quorum remissione, quoad culpam simul et poenam, praecipuum esse finem ac vim baptismi esse crediderat. Cum ergo nonnisi unus sit baptismus, isque deinceps repeti nequeat (cap. XV, not. Non habent) ac proin in adultis per Poenitentiam quidem omnis culpa, non [1197B] tamen aeque poena, deleri queat (cap. V, not. Poena) satius esse arbitratus est Tertullianus, baptismum ad adultae aetatis tempus reservari, ut tunc simul cum originali etiam omnia peccata actualia, omnisque reatus poenae eisdem debitae, una tolli possit, ad quem tollendum alias diuturnis poenitentiae laboribus et satisfactionis operibus opus esset. Interea tamen non attendit idem Noster, parvulis, sine baptismo mortuis, omnem porro spem salutis adimi, damno utique nulla jam amplius ratione reparabili. In saecularibus, i. e. Rebus hujus saeculi, seu temporalibus. Substantia terrena, seu haereditatis ac bonorum temporalium administratio non committitur, sed neque committi potest. Divina credatur. Probat Junius Latinium, haec ειρωτικως legentem, cui facile adstipulor. Caeterum imbecille hoc Tertulliani argumentum est; nam pupillis committi non potest rerum suarum administratio, quoniam [1197C] hujus penitus incapaces sunt; at bona tamen ex haereditate ad illos transeunt. Quanto tempore (ait Ap. ad Gal. IV, 1) haeres parvulus est, nihil differt a servo, cum sit dominus omnium: sed sub tutoribus et actoribus est, usque ad praefinitum tempus, etc. Bona autem illorum vel maxime interea administratione indigent, atque omnimodo necesse est, ut sit, qui ea tueatur, qui ab injuriis aliorum vindicet, etc. At vero gratia semel parvulo credita, quae deinceps contra omnem vim secura quiescit, qua administratione opus habet? Quis enim parvulo acceptam semel gratiam adimet? Quis eidem vim afferet? Nihil enim contrarium gratiae est, nihil eidem adversum, praeter peccatum, propria deinceps voluntate commissum; at quomodo id in parvulo, quamdiu usu rationis caret, locum habebit? Nihil ergo insidiarum gratiae in parvulo, at eae bonis ejusdem temporalibus interea metuendae sunt; quare haec alienae tutelae, ipsaque illius persona, utique aliorum injuriis vehementer exposita, committi opus habent. [1197D] Dedisse videaris. Quidni etiam non petenti, quamdiu petere per sese non potest, eodem tamen ad salutem suam aeque indiget, ac adultus, qui petere potest? Sic ergo parvulo quoque denegabitur cibus, quoniam, utcumque sibi necessarium, petere non potest? Procrastinandi. Insolens haec Tertulliani sententia est, rigidamque ejus indolem demonstrat, a nemine unquam alio asserta, et eodem infirmo argumento, quod supra exposuimus, nixa. Permaturitatem. Cum nimirum nubiles sunt, maturaeque viro. Pervagationem. Non assequor, nisi ita intelligat Tertullianus, quod nimirum comite, ac velut pudicitiae suae praesidio, destituta, sola sit, et sic inter viros vagetur. Corroborentur, seu diuturniori tempore in viduitate permanserit, eique aliam custodiam, se videlicet [1198A] consortio penitus subtrahens, circumdederit, ac statum suae viduitatis diutius servando, firmiorem quemdam continentiae habitum contraxerit, porroque nuptiis serio penitusque renuntiaverit. Pondus, i. e. momentum ac gravitatem negotii. Consecutionem. Ea, quae baptismum consequi possunt, scilicet periculum amittendae gratiae per peccata (quae, singulariter ratione adjunctae ingratitudinis, graviora erunt post baptismum, quam ante eum commissa), et difficultas ejusdem gratiae recuperandae. Et fortasse hic respexit Noster illud Apostoli ad Hebr, VI, 4: Αδυνατον τους απαξ φωτισθεντας, γευσαμενους τε της δωρεας της επουρανιου, και πνευματος αγιου.... και παραπεσοντας, παλιν ανακαινιζει ανασταυρουντας εαυτοις τον υιον του Θεου, και παραδειγματ Id est, impossibile est, eos, qui semel sunt ILLUMINATI (seu baptizati, ut cap. I, not. Caecitatis), gustaverunt etiam donum coeleste, et participes facti sunt SPIRITUS SANCTI,... et prolapsi sunt, rursus renovari ad poenitentiam, rursum crucifigentes sibimetipsis [1198B] Filium Dei, et ostentui habentes. Ubi το αδυνατον, non quod absolute impossibile est, sed quod difficulter (id est non humanitus quidem, attamen divinitus, sed nonnihil aegrius, et cum periculo relapsus, fieri potest) significat, ut Marc. X, 17, ubi quaerentibus discipulis, quis possit salvus fieri? Respondit Christus: Παρα ανθρωποις αδυνατον, αλλ ου παρα γαρ δυνατα εστι παρα τω Θεω, i. e. Apud homines (nimirum humanis viribus) hoc impossibile est, sed non apud DEUM; omnia enim possibilia sunt apud Deum; ubi non dixit, DEO, sed apud DEUM, id est, viribus divinae gratiae, qua nobis adjutis nihil jam tam arduum est, quod a nobis superari ac perfici nequeat. Omnia possibilia sunt credenti, ait Christus Marc. IX, 22. Caeterum ergo iis, qui adhuc infantes baptizati sunt, securior utique est gratiae per baptismum consecutio, quam fuisset ejusdem dilatio: quippe cum in hac perdendae, neque jam amplius recuperandae salutis, periculum sit: in baptizatis gratia difficilius amittatur, [1198C] et amissa saltem per Poenitentiam reparari queat. Integra, i. e. per baptismum obtenta integre, et sine contaminatione deinceps servata. De salute. Qui autem perseveraverit usque in finem, salvus erit Matth. X, 22.

 
 

 

 
 

Notae ad Caput XIX.

 
 

 

 
 

Praestat. Initio Ecclesiae nullum tempus baptismo praestitutum erat. Primum omnes docebant (ait auctor Comm. in Epist. ad Eph. c. IV) et omnes baptizabant, et quibuscumque diebus vel temporibus esset occasio. Nec enim PHILIPPUS (Act. cap. VIII) tempus quaesivit, aut diem quo eunuchum baptizaret. Neque PAULUS et SILAS (Ib. IX, 10) tempus distulerunt, quo custodem carceris baptizabant cum omnibus ejus. Neque PETRUS diem quaesivit, quando Cornelium (Act. X, 47 et seqq.) cum omni domo ejus baptizavit. Ut ergo cresceret plebs, et multiplicaretur, omnibus inter initia concessum est, et evangelizare, et baptizare, etc. At ubi [1198D] autem omnia loca circumplexa est Ecclesia... coepit alio ordine et providentia gubernari Ecclesia. Hinc ergo est, unde nunc neque diaconi in populo praedicant, neque clerici vel laici baptizant, neque quocumque die credentes tinguntur, nisi aegri. Itaque ex his videmus, non mirum esse, quod etiam passim in aliis rebus disciplina, quae apostolicis temporibus fuerat, atque ab ipsis Apostolis ordinata, tuncque usurpata, in plerisque tamen (scilicet quibus praeceptum divinum non annexum erat) successu temporum ab Ecclesia commutata, aut aliorum insuper ordinationum accessione aucta fuerint, temporum scilicet aliarumque circumstantiarum rationibus varie sapienterque accommodata, semper tamen iis, quae ad substantiam sacramentorum, utpote quae longe altioris, prorsusque divinae institutionis esse noscuntur, inconcusse retentis. Sed, ut ad nostrum argumentum revertamur, jam [1199A] ab antiquissimis temporibus obtinuit, ut solemnis baptismus PASCHAE et PENTECOSTES temporibus celebraretur: quam observationem ab ipsis usque apostolicis temporibus profectam fuisse, sanctus Siricius, et sanctus Gregorius M. summi pontifices, testantur. Et prior quidem in epist. ad Himmerium Tarraconensem episcopum, omnium Ecclesiarum consuetudinem allegat; posterior vero in ep. 136 ad episcopos Siciliae, tanquam regulam ab apostolis institutam et continua successione in Ecclesia traditam, ponit. Duravit autem hic tam late patens usus, teste Theophylacto, Com. in Luc. X, ferme usque ad fin. Saec. XI, tandemque penitus abrogatus, baptismum in arbitrio ministrantium posuit, ut quandocumque illis rationabili ex causa visum esset, eumdemque impertirentur: quae consuetudo tandem etiam apud Graecos, et multis quidem abhinc saeculis, invaluit. Passio Domini. Existimavit noster in l. adv. Jud. c. 10, PASCHA Graecae originis esse, deductum a Graecorum παςχω, patior: qua in re praeeuntem habuit S. [1199B] Irenaeum l. IV adv. Jud. c. 23, et nonnullos sequaces, praesertim Lactantium in l. IV Instit. c. 26, ubi ita ait: Immolatio pecudis (agni paschalis) ab iis ipsis, qui faciunt, PASCHA nominatur, απο του πασχειν, quia PASSIONIS figura est, etc. At in hoc nominis etymo illos vehementer deceptos fuisse, et Hebraeis hanc vocem asserendam nemo dubitat. Est enim Exod. XII, 12, (PESACH) a Rad. atque inde Chaldaei suum suffigendo, ut frequenter solent, fecerunt, PISCHA vel PASCHA, quam vocem etiam LXX adoptarunt, ponentes πασχα, maxime quod ejusdem terminatio graeca sit, in gen. per ατοςφλεχτενδα. Vulgatus autem noster PHASE posuit, quoniam Latinis literae gutturalis asperitas parum grata est, unde idem Vulgatus etiam in aliis nominibus propriis, praesertim dissyllabis, illud passim detruncavit, ut pro NOACH, THORAC, CORACH, posuit Noe, Thare, Chore, etc. Porro autem pesach, phase, vel pascha, TRANSITUM [1199C] significant: unde etiam Aquila pascha vertit υπερβασιν, transgressionem, vel transcensum, Symmachus vero υπερμαχησιν, propugnationem: nemo autem Interpretum Graecorum Passionem vertit. Et denique Latinus noster Exod. XII, 12, ita interpretatur: Est enim PHASE ( id est TRANSITUS) Domini, in cujus memoriam, scilicet Angeli primogenita Aegypti percutientis, et solas domos Hebraeorum intactas transeuntis, seu praetereuntis, annuum ab Hebraeis Pascha celebrandum erat. Tingimur. Baptismum Christi omnem suam efficaciam a Passione ejusdem habere, jam cap. XVI, Not. Baptismus, 1188 A. ostendimus. Vide etiam cap. XI, Not. Resurrectionem, 1178 B - Sine resurrect. Ibid. Interpretabitur. Passive hic accipitur, ut apud Auctorem ad Herennium, l. II. Pentecoste. Πεντηκοστη ) significat Diem quinquagesimum. Nempe ab (subaudi ημερα altero die sabbati (Lev., XXIII, 15), seu a secunda die azymorum numerandae erant 7 hebdomades, quae faciunt 49 dies: [1199D] die autem quinquagesima celebrandum erat FESTUM HEBDOMADARUM, quod in nostra Ecclesia dicitur FESTUM PENTECOSTES; et sicut olim a Judaeis celebrabatur in memoriam Legis, in monte Sinai Moysi datae (quod quinquagesima a Festo Paschatis, seu Exitu ab Aegypto, factum creditur, Exod., XIX, 1 et 11), ita nunc etiam in Ecclesia nostra celebratur Festum Pentecostes, id est quinquagesimus dies a Festo Paschalis, in memoriam Spiritus S. super Apostolos in linguis igneis descendentis. Act., II, 1, etc. Igitur quoniam Baptismus, Spiritus S. in columbae specie in Christum, in Jordane baptizatum, descendentis, ac singulariter aquas sanctificantis (vide supra cap., X, Not. nn.) opus est, non mirum, etiam Pentecostes, non minus ac Paschatis tempus Baptismo solemniter conferendo a primitiva Ecclesia destinatum fuisse. Atque hanc regulam (ait Siricius Papa, supra in Not. Praestat. laudatus) omnes teneant sacerdotes, [1200A] qui nolunt ab Apostolicae PETRAE, super quam Christus universalem construxit Ecclesiam, soliditate divelli. Caeterum, quoniam haec res merae disciplinae erat, nil mirum, etiam post Siricii tempora, aliam alibi consuetudinem servatam et in Die NATALI DOMINI, qua Clodovaeum, primum Francorum regem, baptizatum fuisse, Avitus, Ep. Viennensis, in sua ad eumdem Epist. testatur; aut in EPIPHANIA Domini (propterea quod hac die Christus ipse a S. Joanne baptizatus fuerit), rursusque aliis in locis in Festo S. JOANNIS BAPTISTAE, similem ob causam: quin et in Natalitiis Apostolorum ac Martyrum, non sine Ecclesiae Romanae contranisu, administratum fuisse, donec tandem, temporibus nimirum ita ferentibus, hac in re quibuslibet Ecclesiis sua libertas data fuerat, attamen benedictione Fontis Baptismalis ad SABBATUM SANCTUM Paschatis, et VIGILIAM PENTECOSTES, ex usu totius ferme Ecclesiae adstricta. Sed hac de re latius videri possunt Martene de Rit. Eccl., l. I, c. 1, art. 1; Juenin de Bapt. Q. X, c. 2, aliique passim. [1200B] Aquis. Ut, scilicet solemniter antea sint benedictae (cap. IV, not. Invocato Deo) semperque paratae, ad Baptismum ex ordine cunctis administrandum. Spatium est. Inde videtur recte colligi, toto illo intermedio tempore, a Paschate nimirum usque ad Pentecosten, Baptismum olim administrari consuevisse; quod sic intelligendum reor, quod in Paschate et Pentecoste solemniter conferretur, tempore autem intermedio iis duntaxat, qui prius impedimento, ex. gr. morbo, etc., detinebantur, aut alia caussa absentes essent, aut etiam infantes, intermedio illo tempore nati, etc., abluerentur. Frequentata est, seu annua illius memoria, crebra et vivaciori recordatione celebrata. Dedicata, i. e. consecrata, aut religioso cultu inter hymnos, orationes, gratiarum actiones, etc., celebrata. Ex hactenus autem dictis clare perspicimus, Festa PASCHATIS et PENTECOSTES ab ipsis Apostolis instituta fuisse, sub aliis autem, quam apud Hebraeos, [1200C] ritibus, aliisque, tanquam rerum scilicet praeteritarum, symbolis; et Pascha quidem in memoriam RESURRECTIONIS Christi, nos a morte peccati ad vitam gratiae resuscitantis: Pentecoste vero, in commemorationem SPIRITUS SANCTI, super Apostolos in Ecclesiam primitus effusi, celebranda. Adventus. De secundo Adventu Domini, quo veniet judicare vivos et mortuos, id est intelligendum. Subostensa. Id est nonnihil obscurius, ac velut remotius ostensa. Recuperato. Aliqui reciperato malunt, quod a recipiendo dictum est. Sed hanc grammaticorum litem sub judice relinquere praestat. Sufficit hic ASCENSIONEM CHRISTI, seu ejusdem in coelos receptionem, significari. In Pentecoste. Hoc Nomen nostro etiam totum complexum 50 dierum inter Pascha et Pentecosten significat, ideoque in l. de Idol., c. 14, inquit: Excerpe singulas solemnitates nationum, et in ordinem texe, Pentecosten implere non poterunt. Et hoc sensu [1200D] etiam hic intelligendus videtur; non enim Christus in Pentecoste, si diem intelligas, coelos conscendit, at vero intermedio illo tempore, scilicet die quadragesima post Resurrectionem. Caeterum diem judicii in Pentecoste futurum, Tertulliani conjectura est, verbis Act., I. 11, supr. cit., infirmiter nixa; nam ibi solum dicitur QUEMADMODUM, ubi modus veniendi, non tempus significatur. Sicut enim in gloria ascendit, et nubes suscepit eum (Act., I, 9), sic olim videbunt Filium hominis venientem in nubibus coeli cum virtute multa et majestate (Matth., XXIV, 30). Sed quid de illa determinanda laboremus, de qua nemo scit, neque Angeli coelorum, nisi solus Pater (Ibid., v. 36). Festo. Jerem., XXXI, 8, ubi Septuaginta addunt εν εορτη φασεκ, in solemnitate Phase, seu Paschae; quae voces in Hebraeo textu, et ab omnibus aliis Graecis (ut notat ipse S. Hier. Comm. in Jerem. [1201A] h. l.) proindeque etiam in Vulgata nostra Latina absunt, neque etiam ulla Esdrae, aut Nehemiae, alteriusve Scriptoris sacri testimonio constat, Judaeos ex captivitate Babylonica, ut olim ex servitute Aegypti, in festo Paschae reversos fuisse; de quo tamen reditu ex Babylone hic Jeremiae sermo est. Quare illud LXX Senum additamentum solum mysticae cujusdam significationis gratia accessisse videtur, in Christi utique Paschate et Passione verificatum, etc. Festus. Dicta enim fuit SOLEMNITAS HEBDOMADARUM, ut supra Not. Pentecoste. Nihil refert. Tempus enim effectui Baptismi, seu gratiae, nihil addit, nihil demit, neque plus gratiae adipiscitur, qui in die festo, quam qui quocunque alio, Baptismum consequitur. Tempus aliud alii accommodatum: somni proprium, aliud vigiliae, belli item et pacis. Baptismi tempus tota hominis vita est, ait S. Basil., Hom. 13, de Exhortat. ad Bapt.

 
 

 

 
 

Notae ad Caput XX.

 
 

 

 
 

Crebris. Adulti nonnisi tunc demum (extra [1201B] casum scilicet urgentis necessitatis) ad Baptismum admittebantur, cum antea per varia pietatis, ac praecipue poenitentiae opera, in Catechumenatu suo (erat hoc tempus probationis, ac velut quidam ante Baptismum novitiatus) se dignos coelesti hoc munere exhibuissent, necnon futurae suae in accepta semel gratia perseverantiae magnam spem fecissent. De Catechumenis autem, corumque classibus jam in L. de Praescr., cap. XLI, diximus, quae hic repetere non vacat. Licebat autem Catechumenis intra Ecclesiam, ac cum reliquis orare, ibique coram DEO suum Baptismi flagrans desiderium explicare, etc. Tum vero dimittebantur ex Ecclesia, Diacono, ut in L. VIII Constit. Apost., c. 5 (quarum non S. Clemens, a tamen alius antiquissimus Author est) perhibetur, pro ipsis Deum orante: Dominus clementer exaudiat obsecrationes et preces ipsorum, et recipiens eorum supplicationes tribuat eis auxilium, et concedat petitionem cordis ipsorum ad utilitatem, etc. [1201C] Jejuniis. Ita rursus Author Constitut. Apost., l. VII, 23, habet: Ante Baptismum JEJUNET, qui baptizandus est. Et infra: Qui vero in ejus (Christi) mortem initiatur (consepeliendus ei in Baptismo) primum JEJUNARE debet, et postea baptizari. Et S. Aug. in L. de Fide et oper., c. 6, ait: Sine dubio ad Baptismum non admitterentur, si per ipsos dies, quibus, eamdem gratiam percepturi, abstinentia, JEJUNIIS, exorcismisque purgantur, etc. Sed et Conc. Carthag. IV, Can. 85, statuit: Baptizandi diu abstinentia vini et carnium, et manus impositione crebra examinati, Baptismum recipiant. Quanto enim corpus, jejuniis attenuatum, magis constringitur, tanto anima amplius dilatatur, capaciorque evadit, ad gratiam Baptismi eo copiosius recipiendam. vel γονυκλισιας, genuflexiones, appellant, jam antiquissimis temporibus in oratione adhiberi solitae. Unde in Geniculationibus. Geniculationes sunt, quas Graeci γονυπετειας L. de Cor. mil. c. 3. Noster de geniculis adorare dicit. Et in L. ad Scap., c. 4, ait: [1201D] Quando non geniculationibus, et jejunationibus nostris, etiam siccitates sunt depulsae? etc. Est ergo geniculatio signum reverentiae, submissionis, aut adorationis; atque sic S. PETRUS, resuscitaturus Tabitham, ponens genua oravit. Act., IX, 40. S. PAULUS, Mileto discessurus, positis genibus oravit cum omnibus, etc. (Act., XX, 36). Idemque in Ep. ad Ephes., III, 14, ait: Hujus rei gratia flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Jesu Christi. Quin et in Veteri Testam. inter orationes flectebantur genua. Nam et SALOMON in dedicatione templi prolixam illam orationem III Reg. 8, peragens, utrumque genu in terram fixerat (Ib., v. 54). Et DANIEL, VI, 10, orans flectebat genua sua, et adorabat, confitebaturque coram Deo suo, sicut et ante facere consueverat. Sic et ESDRAS, (IX, 5) de se ipso dixit: Curvavi genua mea, et expandi manus meas ad Dominum. Sic et illi in Novo Testam. qui gratiam sanationis petituri ad Christum [1202A] accedebant, genu flexu rogabant, ut Matth., XVII, 40, accessit ad eum homo γονυπετων αυτω, genibus provolutus ante eum, etc. Et Marci (I, 40), Accessit ad eum leprosus, deprecans eum, et γονυπετων αυτον, genu flexo, dicit ei, etc. Et sic alii alibi. Quid vero, quod Christus ipse in monte Oliveti (Luc., XXII, 41) θεις τα γονατα προσηυχετο, positis genibus orabat? Et hic est, quem DEUS exaltavit... ut in Nomine JESU παν γονυ καμψη, omne genu flectatur, etc. (Philipp., II, 10). Maxime igitur convenit, etiam baptizandos in genua procumbere, et DEUM orare pro tam illustri dono, per quod, cum antea in peccatum lapsi fuissent, de nuo erigantur ad salutem; namque, ut Author QQ. ad Orthodox. in Resp. ad Q. 115, ait: gonuklisiva συμβολον εσ της εν ταις αμαρτιαις πτωσεως. Genuum flexio signum est lapsus in peccata. Pervigiliis. Pervigilium, Graecis παννυχισμος, proprie loquendo, est longius durans, ac per totam noctem, vel saltem magnam ejus partem, protracta [1202B] vigilia; cum alias vigilia simpliciter dicta, sit somni etiam per brevius tempus repressio. Utriusque discrimen accurate notavit Martialis, l. V, Epig. 70: Nam vigilare leve est, pervigilare grave. Unde et Arnob., l. IV Instit., inquit: Quibus sancta illa pervigilia consecrata sunt, et pannychismi graves, etc. Minime autem hic nobis sermo est de gentilium de pervigiliis, de quibus Cic., l. II de LL., ait: Novos Deos, et in his colendis pervigilationes, sic Aristophanes vexat, etc. De his etiam Tacitus (l. V Annal., c. 44) loquitur: Lectisternia et pervigilia celebravere faeminae, quibus mariti erant. Sed apage ista, cum maximis plerumque obscoenitatibus conjuncta! nobis enim de longe sanctioribus pervigiliis agendum est, jam in prima Ecclesia, ut satis vel ex ipso Tertulliano nostro discimus, frequentatis. Erant autem haec pervigilia aut publica, quae ab integro cujuslibet Ecclesiae coetu, [1202C] aut privata, quae a singulis domi suae celebrabantur. Illa singulis festis solemnioribus, atque Martyrum etiam memoriis, praemittebantur: haec inter privata poenitentium opera erant, praesertim, et frequentius, a baptizandis suscipienda: unde S. Greg. Naz. Orat. in S. Lavacr. ita Catechumenum instruit: Bona tibi auxilia erunt ad ea, quae desideras, consequenda, vigiliae, jejunia, chameuniae (humi dormitiones) orationes, lachrymae, aerumnae, indigentium opitulatio, etc. Atque his vigiliis in Antiqua Ecclesia semper jejunia innectebantur, postea autem, ob subreptentes abusus abrogatis vigiliis, una cum solo eorumdem nomine, jejunia retenta fuere. Delictorum. Sicut peccata nulli hominum in hac providentia remittuntur, absque praevia eorum per actum quemdam poenitentiae retractatione, ita et adultis ad remissionem peccatorum actualium, quam Baptismus praestabat, adeoque ad hunc ipsum fructuose suscipiendum, necessarii erant actus quidam [1202D] poenitentiae, et quidem exteriori quodam signo manifestati, publica videlicet peccatorum confessione; ita enim antiquissima quoque monumenta testantur. Sic enim S. Justin. M. in Dial. cum Tryph. p. m. 177, dicit, etiam in antiquo Testam. ablutiones non profuisse, nisi antea poenitentibus, ita inquiens: τουτο εκεινο παλαι το σωτηριον λουτρον ην ο ειπετο τοις i. e. Hoc illud olim salutare lavacrum erat, quod consequebatur eos qui poenitentiam agebant. Et cum istud Isaiae prolixo testimonio confirmasset, subjungit: tout1 εκεινο το βαπτισμα καθαρισαι τους μετανοησαντας δυναμενον, hoc est illud Baptisma, quod solum poenitentes purificare potest. Quanto autem id rectius ad Baptismum nostrum Apol. II. requirit, p. m. 73. ita inquiens: Ευχεσθαι τε και αιτειν νηστευοντες παρα προημαρτημενων αφεσιν διδασκονται υμων συνευχομενων, και συν επειτα αγονται υφ ημων ενθα υδωρ εστι, k. t. l. Orare autem et petere jejunantes a DEO praecedentium peccatorum remissionem [1203A] (quomodo autem petent, nisi illa confitentes?) docentur nobis una precantibus et jejunantibus. Deinde ducuntur a nobis in illum locum, ubi aqua est. Atque hoc conforme est iis, quae antiquissimus Author (qui olim credebatur fuisse S. Hieronymus) Sermonis in Psal. 41 ad Neophytos habet: Per omnem quadragesimam vacaverunt orationi, atque jejuniis, in sacco et cinere dormierunt, futuram (per Baptismum) vitam peccatorum suorum confessione petentes, etc. Atque ita quoque praeparatum CONSTANTINUM M. IMP. ad Baptisma suscipiendum accessisse, Euseb. in Vita ejusd., c. 61, perhibet: Haec cum secum reputasset, genuflexo humi procumbens, veniam a DEO supplex poposcit, peccata sua confitens in martyrio, etc., loco videlicet, in quo monumenta, seu sepulchra Martyrum, visebantur. Et ne putemus, exemplum tam augustum sequela destitutum fuisse, audiamus Socratem, Saec. V. Scriptorem, qui L. V Hist. Eccl., c. 17, de Serapidis templo subverso agens, ait: Multo plures ad Christianam Religionem se contulerunt, et peccata sua confitentes, [1203B] Baptismum Christi susceperunt. An vero haec confessio, Baptismo ab adultis praemittenda, fuerit peccatorum in specie, an generalis duntaxat, etiamnum inter Criticos controvertitur. Certum autem est, Sacramentali nostrae Poenitentiae in Baptizandis locum non fuisse, cum Baptismus ipse ad reliqua Ecclesiae nostrae Sacramenta initiatio quaedam sit, ad illa valide suscipienda, et conficienda, homini capacitatem tribuens. Exponant, i. e. exhibeant in se exemplum, sumpta, ut ait Junius in h. l. propolis, merces suas exponentibus, metaphora.» Itaque in Baptismo nostro a nobis quoque exhibendus est Baptismus Joannis, velut Baptismi Christi prodromus. Vide supra, cap. X, not. Praeministrabat. Delicta sua. Nunc pro non hic legit Junius, ut etiam l. I. de Veland. virg., c. 1, ubi plerique codices habent: Hunc (Christum) qui audierunt, usque NON olim prophetantem, virgines contegunt, substituendum NUNC censet: quod sane ipsa ratio postulare [1203C] videtur, praesertim quod is librariorum error in aliis quoque scriptis saepenumero occurrere soleat, ut critici perhibent. Enim. Facit haec particula, ut emendationem Junii probem; quae enim alias conflictatio carnis et spiritus, si NON opus est publica illa confessione? Caeterum autem ex hoc ipso prope inducor, ut credam, confessionem illam tunc temporis, non generalem duntaxat, sed particularem quoque, saltem peccatorum alias jam publice patratorum, fuisse; quae enim alias in illa difficultas fuisset? Vide supra Not. Delictorum. Conflictatione, i. e. mortificatio, quae ex illa ipsa conflictatione gravem naturae nostrae molestiam parit; caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem; haec enim sibi invicem adversantur, ad Gal. V, 17. Utrique enim humiliatio ista gravis accidit: spiritui quidem ob nativam suam nobilitatem ac praestantiam, imo et innatam ex peccato superbiam: carni [1203D] vero ob nativam suam inertiam, generosos ejusmodi ausus refugientem; nam et ad hos spiritus quandoque promptus est, caro autem infirma. Matth., XXVI, 41. Consecuturum. Sic enim Christus, in monte praedicans, beatos eos dixit, qui persecutionem patiuntur propter justitiam, quoniam ipsorum est Regnum coelorum. Beati estis (sic pergit), cum maledixerint vobis, et dixerint omne malum adversum vos, etc. Gaudete et exultate, quoniam merces vestra copiosa est in coelis; sic enim persecuti sunt Prophetas, etc. Matth., V, 10 et seqq. Atque hoc est, quod Paulus et Barnabas tam sollicite suis inculcarunt documentum: Quoniam per multas tribulationes (tentationes) oportet nos intrare in regnum DEI. Aliqui credunt, a Tertulliano potius hic illud Matth., XIX, 20, respici: Dives difficile intrabit in regnum coelorum. A Lavacro, seu post lavacrum. Jejunare oportet. Sicut Christus non ante, sed [1204A] post Baptismum, jejunium suum incoepit. Salutis. Intelligit hic festum Paschatis, quod Sabbato sancto, tanquam diei ad solemnem Baptismum singulariter olim deputato ( Cap. praec.) immediate succedit; est enim ipse Paschalis jubilus gratulatio mutua nostrae salutis, quam in Adam mortui, cum Christo autem ad novam vitam resurgentes, recuperavimus. Ecce igitur jam antiquissimam originem gratulationum Paschalium, quas, charitatis mutuae inter Christianos olim tesseram, saeculi hujus vafer genius mendacibus plerumque verborum formulis et inanibus caeremoniis, involvere solet. Porro autem Paschali laetitiae jejuniorum tristitia minus convenit, atque adeo Ecclesia ex his solemnibus, quin et toto Paschali tempore, jejunia expuncta voluit. Insuper vero et diem quamlibet Dominicam (quoniam et hanc Christi Resurgentis memoriae sacram esse voluit) jejunio obnubilandam haud esse, Ecclesia constituit, ut ex Can. 15 S. Petri Alexandrini, qui Saec. III. cadente floruit, [1204B] constat, in quo cum jejunia Dierum Mercurii et Veneris probasset, ait: sed, quoad Diem Dominicam, est dies hilaris, quia Jesus Christus in illa die resurrexit. Quid vero quod in Conc. Gangrensi, A. C. 370 habito, Can. 18, etiam anathemate perculsos eos inveniamus, qui vitam austeriorem praetexentes Die Dominica jejunant? Neque id mirum videri debet; quoniam Manichaeis et Priscillianistis, qui Dominicam jejunio velut diem legitimum statuebant, communicasse censebantur. Unde S. Aug. in Ep. 86, ad Casulanum de jejunio Sabbati, etc., agens, ejusmodi jejunia magnum scandalum, et horribile appellat. In ipsum, nempe tentatorem diabolum. Divinis copiis, scilicet Manna de coelis quotidie depluo. Exod. XVI, 4 et seqq. Quam Dei. Quando nempe ingratus ille et gulosus populus identidem lamentabatur: Quis dabit nobis ad vescendum carnes?... Anima nostra arida est: nihil aliud respiciunt oculi nostri nisi Man. Num., XI, [1204C] 4 et 6. Aquam, i. e. Baptismum suum in Jordane. Dei. Haec vox merito redundare visa fuit Junio. Verbo. Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo, quod procedit de ore DEI. Matth., IV, 4. Atqui haec sententia a Christo ex Deut. VIII, 3, huc translata fuerat, ubi Moyses ad populum, beneficia DEI, et afflictiones eidem in deserto immissa, commemorans: Afflixit te penuria, et dedit tibi cibum Manna;... ut ostenderet tibi, quod non in solo pane vivat homo, sed in omni verbo, quod egreditur de ore DEI. Atque haec est illa figura Israelis, ex qua supra Noster dicit, exprobrationem a Christo in diabolum retortam fuisse. Elidi. Elegans metaphora! Elidi autem proprie dicuntur, quibus venae colli majores (quae alias lisae, Graecis σφραγιτιδες appellari solent) inciduntur. Sic enim Celsus l. IV de re medica, c. 1, ait: Sunt autem lisae, teste Donato, venae majores gutturis, [1204D] quibus intersectis animal confestim emoritur; unde elisum, quod ex tali caussa mortuum est. Et sic de aliis quoque violenta morte sublatis, eos elisos esse dicimus, ut Suetonius in Caligula, c. 26, dicit: Elisaque sunt per eum tumultum 20 amplius equites Romani. Quin etiam aegritudine elidi Tullius, Tuscul. QQ. L. V, habet. Natalis. Est enim lavacrum regenerationis, secundum illud Christi ad Nicodemum: Nisi quis renatus fuerit denuo, non potest videre regnum DEI (Jo. III, 3). Hominis ergo primus Natalis est ex matre, quoad corpus: secundus ex DEO, quoad animam, quae mortua per peccatum, renascitur per Baptismum. Atque hi sunt, qui non ex sanguinibus, etc., sed EX DEO NATI sunt. (Joan. I, 13). Matrem. Commode hic Ecclesia intelligi potest, quae sursum est Jerusalem, quae est MATER NOSTRA, ad Gal. IV, 17. Fratribus. Nos autem FRATRES, secundum Isaac [1205A] promissionis FILII sumus. Ib. v. 28. Peculia. Non temporalia tantum, sed spiritualia maxime, novae huic vitae sustentandae necessaria, aut mire conducentia. Apertum est vobis. Matth. VII, 10 et seqq. Tandemque ibi Christus subjicit: Si ergo vos, cum mali [1206A] sitis, nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis PATER vester, qui in coelis est, dabit bona petentibus se. Peccatoris. Insigne humilitatis specimen! Quam autem alius a se ipso Tertullianus, deinceps Montani sui spiritu (non afflante utique, sed inflante) tumens!

 
 

 

 
 

 

 
 

 

 
 

 

Reditus in Auctori Indicem
Reditus in Indicem Primum

Cooperatorum Veritatis Societas
© 2006 Cooperatorum Veritatis Societas quoad hanc editionem iura omnia asservantur.
Litterula per inscriptionem electronicam:     Cooperatorum Veritatis Societas
«Ubi Petrus, ibi Ecclesia, ibi Deus (Ambrosius) ... Amici Veri Ecclesiae Traditionalisti Sunt.» Divus Pius X Papa: «Notre Charge Apostolique»